اسلام، قرآن و تفسیر

تفسیر موضوعی سوره نصر

بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ ﴿١﴾ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّـهِ أَفْوَاجًا ﴿٢﴾ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴿٣﴾.

ترجمه:

(ای پیامبر) هنگامی‌ که یاری الله و پیروزی فرا رسد (1) و مردم را ببینی که گروه گروه در دین الله داخل می ‌شوند(2) پس به ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از او آمرزش بخواه، همانا او بسیار توبه‌ پذیر است(3).

موضوع این سوره:

این سوره درباره فتح مکه سخن می گوید. پیروزی که با آن الله عزوجل مسلمین را  عزیز و گرامی داشت و دین اسلام را در جزیره عربی منتشر کرد. و مشرکان و گمراهان را خوار و ناتوان کرده و مردم گروه گروه وارد دین اسلام شدند. در نتیجه پرچم اسلام بر افراشته شد و ملت بت پرستان از هم پاشید و نابود گردید. و چون این سوره خبر فتح مکه را قبل از وقوع آن خبر می دهد؛ از آشکار ترین دلایل صدق نبوت به حساب می آید.

اسم سوره:

این سوره به دلیل آیه اول: (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ) فتح نامیده شده است. که مقصود همان فتح مکه است. و همچنین این سوره "تودیع" (یعنی خداحافظی) نام دارد.

مناسبت این سوره با سوره قبل(کافرون):

 چون الله سبحانه و تعالی در سوره قبل درباره اختلاف دین رسول الله صلی الله علیه و سلم و دین کفار قریش سخن می گوید؛ پس در این سوره اشاره می کند به اینکه دین کفار نابود خواهد شد و دینی که رسول الله صلی الله علیه و سلم به آن مردم را دعوت می دهد پیروز خواهد گردید در نتیجه دین بیشتر مردم اسلام خواهد بود.

فضیلت سوره نصر:

امام ترمذی در کتاب جامع حدیثی را از انس رضی الله عنه روایت می کند که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: (این سوره معادل ربع قرآن است)[1].

سبب نزول سوره نصر:

امام بخاری رحمه الله در کتاب صحیحش از ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده که فرمود: (عمر بن خطاب مرا همراه خود به مجالس بزرگان صحابه بدر می برد. مثل اینکه برخی از آنان از این کار عمر بن خطاب عصبانی شدند و گفتند: چرا ابن عباس را وارد این مجالس می کنید در حالی که ما هم فرزندانی هم سن و سال او داریم؟ عمر رضی الله عنه فرمود: شما هم علت آن را می دانید. در نتیجه ایشان شبی؛ آنان و مرا فرا خواند و وارد مجلس شدیم. ابن عباس می گوید: عمر رضی الله عنه این کار را جز برای توجیه کارش نکرد. عمر رضی الله عنه فرمود: درباره این فرموده پروردگار که می فرماید: (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ) چه می گویید؟ بعضی از صحابه گفتند: در این آیه الله تعالی به ما دستور می دهد وقتی که شما را یاری دادم و پیروز گرداندنم حمد و ستایش و طلب بخشش و استغفار کنید. و برخی از آنان هم چیزی نگفتند و ساکت ماندند. عمر رضی الله عنه به من گفت: ای ابن عباس تو هم اینگونه فکر می کنی؟ من گفتم: خیر. پس فرمود: تو چه می گویی؟. من در جواب گفتم: این سوره زمان رحلت رسول الله صلی الله علیه و سلم را بیان می کند و به همین دلیل گفته:  (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ): پس این علامت رحلت توست. (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا). عمر فرمود: من از آن؛ چیزی جز آنچه تو بیان کردی نمی دانم)[2].

مفردات این سوره:

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ: یعنی الله عزوجل رسولش را یاری کرد و بر مشرکان پیروز گرداند.

الفتح: فتح مکه.

في دين الله: دین اسلام.

أفواجا: گروه گروه؛ گروهی انبوه.

فسبح بحمد ربك: یعنی فقط پروردگارت را حمد و ستایش کن.

واستغفره: یعنی از پروردگارت طلب بخشش بخواه و توبه کن.

توابا: بسیار توبه پذیر است.

معنای کلی سوره نصر:

الله سبحانه و تعالی می خواهد در این سوره سه چیز را به رسول الله صلی الله علیه و سلم بیان کند که عبارتند از:

1ـ بشارت

2ـ دستور

3ـ اشاره

که بشارت همان بشارت به پیروزی و فتح مکه و داخل شدن انبوهی از مردم به دین اسلام است. و بیشتر کسانی که ایمان خواهند آورد از خویشاوندان و یاری دهندگان او خواهند بود در حالی که قبل از این پیروزی از دشمنان ایشان به حساب می آمدند.

اما دستور: به ایشان دستور می دهد که بعد از حاصل شدن این پیروزی به حمد و سپاس پروردگار و شکر و طلب استغفار بپرداز.

اما اشاره: این سوره به دو چیز اشاره دارد:

1ـ اشاره به اینکه نصرت و پیروزی برای دین اسلام ادامه خواهد داشت و زمانی بیشتر می شود که رسولش حمد و تسبیح و طلب استغفار کند؛ زیرا که آن شکر به حساب می آید و الله عزوجل در قرآن می فرماید: (و آن گاه که پروردگارتان اعلام داشت که اگر سپاسگزاری کنيد محققا (نعمت‌ها را) زياد می ‌کنم)[3]. و همان طور که پروردگار وعده داده بود؛ اتفاق افتاد زیرا پیروزی های فراوانی در زمان خلفای راشدین و بعد از آن حاصل شد تا جایی که اسلام به مناطقی رسید که هیچ دین دیگری نرسید. و به اندازه ای مردم وارد آن شدند که در هیچ دین دیگری وارد نشده بود.

اما اشاره دوم این است که رحلت رسول الله صلی الله علیه و سلم نزدیک است و وجه آن این است که عمر ایشان پر فضیلت است و الله تبارک و تعالی به آن قسم یاد کرده و می دانیم که هر چیزی که با فضیلت باشد با استغفار خاتمه می یابد مانند نماز، حج و غیره.

در نتیجه به رسول الله صلی الله علیه و سلم دستور به استغفار می دهد زیرا عمر مبارکشان رو به پایان است و باید خود را برای دیدار با پروردگار آماده کند و بایستی عمرش را با بهترین عمل به پایان رساند.

دروس و عبر این سوره:

1ـ جواز آگهی در گذشت شخص اما بدون داد و فریاد.

2ـ وجوب شکر بعد از حاصل شدن نعمت از جمله سجده شکر.

3ـ فضیلت تسبیح و حمد و سپاس پروردگار.

منبع: کتاب: شرح الدروس المهمة لعامة الأمة،  نویسنده: شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز رحمه الله.

مترجم: ام محمد.