مخارج حروف
1. ظاء و ضاد:
بسیاری از مردم به دلیل
تشابهی که بین ویژگی های دو حرف ضاد و ظاء وجود دارد، تلفظ آن ها را با هم اشتباه
می گیرند.
حقیقت آن است که حرف ضاد با
ظاء و دیگر حروف به دلیل داشتن ویژگی متمایز استطالت (کشش) تفاوت دارد؛ استطالت
همچنان که در بحث مخارج گفته شد، طول و درازنای مخرج از ابتدای لبه ی زبان تا آخر
آن است به گونه ای که نزدیکی تمامی آن به سقف دهان دشوار می باشد.
لیکن از لحاظ مخرج و تلفظ
(صدا) هیچ تشابهی بین این دو وجود ندارد. مخرج حرف ظاء از یکی از دو کناره ی زبان
یا هردوی آن ها با بخشی که با لثه های بالا تماس دارد است. اما مخرج حرف ضاد
بواسطه ی برخورد لبه ی زبان با ریشه ی دندان نیش بالایی است. (به مثال هایی در این
باره دقت نمایید)
ابن جرزی می گوید:
وَالضَّـادَ بِسْتِطَالَـةٍ وَمَخْرَجِ
مَيِّزْ مِنَ الظَّـاءِ وَكُلُّهَا تَجِـي
و ضاد با کشش (استطالت) است و مخرجی بازشناسش از ظاء و همه از آن می آیند
خواندن ضاد به صورت ظاء یا
ظاء به شیوه ی ضاد، به تغییر معنای کلمه می انجامد. مثلاً کلمه ی (ضل) با ضاد از
لحاظ معنا با کلمه ی (ظل) با ظاء فرق دارد، یا کلمه ی (ناظرة) با کلمه ی (ناضرة)
متفاوت می باشد.
2. وقتی دو حرف ضاد و ظاء با هم تلاقی پیدا کنند، باید هر دو
را اظهار نمود و مخرج هرکدام به درستی ادا شده و ویژگی کشش در ضاد رعایت گردد،
مانند این آیه ی شریفه: ﴿وَيَوْمَ
يَعَضُّ الظَّالِمُ
عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً﴾
(فرقان 27) (مثال اول) یا
این آیه ﴿الَّذِي
أَنقَضَ ظَهْرَكَ﴾
(شرح 3) (مثال دوم).
وَإِنْ تَلاَقَـيَا البَيَانُ لاَزِمُ
أَنْقَضَ ظَــهْرَكَ يَعَضُّ الظّــَالِمُ
هنگام برخورد بیان هرکدام ضروری است: انقض ظهرک، یعض الظالم
3. همچنین باید مراقب بود که ضاد ساکن قبل از طاء اظهار گردد،
مانند (اضْطُرَّ)
در
آیه ی شریفه ی ﴿فَمَنِ
اضْطُرَّ غَيْرَ
بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ (بقره 173) (مثال سوم) و نیز نزدیک تاء مانند
(أَفَضْتُم) در آیه ی شریفه ی﴿فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُواْ اللّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ
الْحَرَامِ﴾ (بقره 198) (مثال چهارم)
.
به همین ترتیب لازم است درنظر
داشت که ظاء در برخورد با تاء اظهار گردد، مانند (أَوَعَظْتَ) در آیه ی شریفه ی ﴿قَالُوا سَوَاء عَلَيْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَكُن مِّنَ الْوَاعِظِينَ﴾ (شعراء 136)
(مثال پنجم).
در این باره نیز ابن جزری می
گوید:
وَاضْطُّرَّ مَعْ وَعَظْتَ مَعْ أَفَضْتُمُ وَصَــفِّ هَا
جِبَاهُهُم عَلَيْــهِمُ
در اضْطُّرَّ
و وَعَظْتَ و أَفَضْتُمُ سعی کن آن ها کنار هم را به خوبی ادا نمایی
4. در آیه ی شریفه ی ﴿قَالَتَا لَا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ﴾ (قصص 23) (مثال ششم) بعضی
ها حرف صاد را در کلمه ی (يُصْدِرَ)
شبیه
حرف زا و مثل (يُزْدِرَ).
می
خوانند. کلمه ی دیگری که همین حالت را دارد (الصِّرَاطَ) در آیه ی شریفه ی ﴿اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾ (فاتحه
6) (مثال هفتم) و
کلماتی مانند آن می باشد. این شیوه در روایت حفص روا نیست.
5. دیده می شود که برخی اشخاص، به ویژه غیر عرب ها، در تلفظ
بعضی حروف مانند قاف اشکال داشته و آن را مثل کاف تلفظ نموده، یا جیم را همچون یائ
یا شین تلفظ می نمایند.
مثال ها
وقتی
حرف ضاد با ظاء مواجه گردید، مخرج هر دو به خوبی ادا گردد.
وَ
یَومَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیهِ یَقُولُ
یَلَیتَنیِ
اتَّخَذتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً