شرح مخارج حروف

	فهرست برحسب ترتيب حروف الفبا
	فهرست برحسب مخارج اصلی
	متن الجزريه درباره ی مخارج

فهرست بر اساس ترتيب حروف الفبا

هـ

ـَا

ـُو

ـِي

الغنة

فهرست بر اساس مخارج اصلی

می توان مخارج هفده گانه ی تفصيلی حروف به پنج مخرج اصلی تقسیم می شود:

1. چاکنا (یک مخرج)

2. حلق (سه مخرج)

3. زبان (ده مخرج)

4. لب ها (دو مخرج)

5. بینی (یک مخرج)

مخرج اول: حفره ی دهان

حفره ی دهان همان فضای موجود میان حلق تا دهان می باشد.

مخرج حروف سه گانه ی مدی زیر می باشد:

- الف ساكن ماقبل مفتوح (ـَا)

- واو ساكن ماقبل مضموم (ـُو)

- ياء ساكن ماقبل مكسور (ـِي)

این حروف سه گانه در كلمه ی نُوحِيهَا در آیه ی: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنبَاءِ الغَيبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ﴾ گردآمده اند.

این مخرج تقديري است و نمی توان مکان دقیق تولید حروف را در آن معین ساخت، بلکه تولید آن ها در حفره صورت گرفته و با پایان یافتن صدا در هوا پایان می پذیرد.

مخرج دوم: حلق

حلق یا حلقوم سه مخرج برای تولید شش حرف را دارد:

1. انتهای حلق: ادامه ی حفره ی هوا در سینه که از دهان دورتر است: همزه و هاء (ء - هـ) از آن تولید می شود. البته مخرج همزه دورتر از مخرج هاء واقع است.

2. وسط حلق: محل تولید حرف های عين و حاء (ع - ح)، که مخرج عين دورتر از حاء واقع است.

3. ابتدای حلق: نزدیک ترین بخش حلق به دهان بوده و محل تولید دو حرف غين و خاء (غ - خ) بوده و مخرج خاء از مخرج غين به دهان نزدیک تر می باشد.

مخرج سوم: زبان

زبان دارای ده مخرج برای هجده حرف می باشد. از قبیل:

1. عقب زبان (دورترین مکان و که به حلق می رسد) با قسمتی از کام دهان که مقابل آن است: محل تولید حرف قاف (ق).

2. عقب زبان قبل از مخرج حرف قاف با اندکی از بخش روبرویی کام دهان: محل تولید حرف كاف (ك) و مخرج حرف كاف، از محل تولید قاف به دهان نزدیک تر می باشد.

3. وسط زبان با بخش روبرویی لثه ی بالایی: محل تولید سه حرف؛ جيم، شين و ياء غير مدي. (ج – ش - ي).

ياء غير مدي همان ياء متحرك یا ياء ساكنی است که پیش از آن كسره نباشد.

ممکن است مخرج جيم با چسباندن آرام وسط زبان به لثه ی بالایی صورت گیرد اما برای ياء و شين باید فاصله وجود داشته باشد.

4. یکی از دو کناره ی زبان با قسمتی از دندان های آسیا که موازی آن است: محل تولید دقیق ترین حروف عربي از لحاظ تلفظ که همان حرف ضاد (ض) است. خروج ضاد از کناره ی چپ زبان آسان تر و رایج تر از کناره ی راست می باشد.

5. یکی از دو کناره ی زبان (یا هردو) با قسمتی از لثه ی دندان های بالایی روبروی آن (لثه ی دندان های ضاحكه، نیش، پیش و پیشین): محل تولید حرف لام (ل).

بعضی باور دارند که تولید حرف لام از یکی از کناره ها است و از کناره ی چپ آسان تر است. بعضی دیگر می گویند تولید آن از هر دو کناره ممکن است.

للإنسان أسنان ثنايا رباعيـه

انسان دندان های پیشین و چهارگانه دارد

وأنياب كل كـالضواحك أربع

و نیش و ضواحک چهارگانه

طواحن ضعف الست أربعة أخر

دندان های آسیاب، چهار دندان دیگر

نواجـذ فاعلمها إذ العلم أرفع

و دندان عقل، بیاموز آن را اگر دانشش داری

6. کناره ی زبان با بخشی از لثه ی دندان های بالا: محل تولید حرف نون (ن).

7. کناره ی زبان و بخشی از پشت آن و بخش مقابل آن از لثه ی دندان های بالا: مکان تولید حرف راء (ر)، و مخرج حرف راء به محل تولید حرف نون نزدیک است جز آنکه به پشت زبان داخل می شود.

8. کناره ی زبان با ریشه های دندان های پیش بالایی: مکان تولید حرف طاء، دال و تاء (ط – د – ت)، و مخرج طاء از دورترین بوده و سپس زیر آن دال و سپس تاء.

9. کناره ی زبان و بالای دندان های پیش بالا: (با باقی نهادن شکاف کوچکی بين سطح زبان و سقف دهان برای فرار هوا از آن میان): محل تولید حرف سين، صاد و زا (س – ص – ز).

10. کناره ی زبان و لبه های دندان های پیشین بالایی: محل تولید ثاء، ذال و ظاء (ث – ذ - ظ).

مخرج چهارم: لب ها

دو مخرج تفصیلی برای چهار حرف وجود دارد:

1. میان لب ها: محل تولید:

- باء و ميم (ب - م) با برهم نهادن لب ها، باء از با فشار بیشتر لب ها تولید می شود.

- واو غير مدي (و) با گشایش لب ها. واو غير مدي همان واو متحرك و واو لين است.

2. لب پایینی با لبه های دندان های پیشین بالایی: محل تولید حرف فاء (ف).

مخرج پنجم: بینی

خیشوم دریچه ای است که بالای بینی را به حلق متصل می کند. محل تولید غنه.

غنه صدایی ملیح است که همراه دو حرف ميم (م) و نون (ن) می باشد. نون دارای غنه ای بیش از ميم است.

غنه پنج درجه دارد:

آنکه ميم و نون مشدد باشند؛ مانند (وأنّا) و(لمّا) و(آمَنَّا) در آیه ى: ﴿وَأَنَّـا لَـمَّـا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَـنَّـا بِهِ فَمَن يُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا يَخَافُ بَخْساً وَلَا رَهَقاً﴾ (جن 13) (مثال هفتم)
نون ادغام شده و غنه دار باشد؛ مانند (فَمَن يُؤْمِن) در آيه ی سابق.
ميم و نون اخفا شده باشند؛ مانند (كُنتُمْ بِهِ) در آیه ی: ﴿هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُـنـتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ (صافات21). (مثال هشتم)
هردو ساكن و با اظهار باشند.
هردو متحرك باشند.

غنه صفت ذاتي و لازم نون و ميم است، جز آنکه از دو مرتبه ی دیگر ظاهر و آشکارتر می باشد. اما در سه مرتبه ی نخست باید آن را با مد و کشیدن به اندازه ی دو حركت، همانطور که در بخش مدها بیان شده، کشید.

مسأله: چرا خیشوم جزو مخارج حروف شمرده می شود، حال آنکه صدای تولید شده در آن صفت (غنه) است و نه یک حرف ؟

جواب: برای آنکه غنه تنها صفتی از بین صفات حروف است که دارای مخرج مخصوص به خود و جدای از مخرج حرفی است که همراه آن است. حال آنکه بقيه ی صفات همراه حروف از همان مخرج صادر می شوند. ولی در خيشوم تولید می گردد و نه زبان (مخرج حرف نون) و نه لب ها (مخرج ميم).

بعضی علمای تجويد عقیده دارند که اگر غنه در ميم و نون آشکار باشد (در حالت تشديد و ادغام با غنه)، مخرج آن دو حرف نیز به خيشوم منتقل می شود. به این ترتیب خيشوم مخرج غنه و حرف های ميم و نون می شود.

متن الجزريه درباره ی مخارج حروف

ابن جزري في متن کتابش می گوید:

مَخَارِجُ الحُرُوفِ سَبْعَةَ عَشَرْ

مخارج حروف هفت عدد هستند

لِفُ الجَـوْفِ وأُخْتَاهَا وَهِي

ثمَّ لأَقْصَـى الحَلْقِ هَمْزٌ هَاءُ

سپس برای انتهای حلق همزه است و هاء

أدْنَاهُ غَيْنٌ خَاؤُهــا والْقَافُ

در ابتدای آن خاء و قاف

أسْفَلُ وَالْوَسْطُ فَجِيمُ الشِّينُ يَا

پایین تر و در میانه جیم و شین و یا

لاضْرَاسَ مِنْ أَيْسَرَ أَوْ يُمْنَاهَا