|
تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» و حکم آغاز قرائت با آن
گفتن «بسم الله» پیش از شروع هر کاری معنایش این است:
این کار را همراه، یا با کمک نام (الله عزوجل) و در حالی که خواهان برکت از او یعنی الله تعالی که مَألوهِ محبوبِ معبود است شروع می کنم؛ کسی که دل‌ها با محبت و بزرگداشت و طاعت (یعنی از روی عبادت) به او روی می آورند، و اوست «رحمن» یعنی موصوف به رحمت گسترده و «رحیم» یعنی کسی که رحمتش را به بندگانش می رساند.
همچنین گفته اند: معنایش این است که این کار را با نام و ذکر الله شروع می کنم.
امام ابن جریر طبری ـ رحمه الله ـ می فرماید: (الله که یادش والا و نام‌هایش مقدس باد پیامبرش محمد را با مقدم داشتن نام های نیکویش در برابر همه ی کارهایش ادب آموخته و امر نموده تا وی را پیش از همه ی کارهای مهمش چنین وصف نماید و آنچه از ادب به وی آموخته و یاد داده را برای همه ی بندگانش سنتی قرار داده تا در هنگام شروع سخن و آغاز نامه‌ها و کتاب‌ها و کارهایشان به آن اقتدا نمایند، آنقدر که معنای سخن آشکارِ گوینده یعنی «بسم الله» وی را از بیان منظورش که محذوف است بی نیاز می کند).
در عبارت «بسم الله» که شخص پیش از آغاز عمل می گوید بخش حذف شده ای است که آن عبارت است از: «کارم را با نام الله آغاز می کنم» یا مثلا «می خوانم به نام الله» یا «بر وسیله ی نقلیه ام با نام الله سوار می شوم» و به این صورت... همینطور امکان دارد بخش حذف شده اینطور باشد که: «به نام الله می نویسم» یا «به نام الله می خوانم» که در اینجا کارش را پس از بسم الله قرار می دهد که این نیک است تا برکت اول قرار دادن نام الله را به دست آورد و همینطور سخنش معنای انحصار دهد یعنی به نام الله آغاز می کنم نه به نام کسی دیگر.
لفظ جلاله یعنی (الله) همان نام اعظم است و شناخته شده ترین نام الله تبارک و تعالی است که نیازی به تعریف ندارد و نام اصلی باری جل جلاله است که مخصوص اوست نه هیچ کس دیگر، و بر اساس قول صحیح از أله یأله، ألوهة وإلهة مشتق شده است.
پس او الهی است به معنای مألوه یعنی معبود؛ بنا بر این او صاحب الوهیت است.
و «رحمن» یکی از نام‌های مخصوص الله عزوجل است به معنای «داری رحمت گسترده و فراگیر» زیرا وزن فَعلان دال بر پر بودن و کثرت است و آن خاص ترین نام الله پس از لفظ جلاله است، همینطور که صفت رحمت از خاص ترین صفات الله تبارک و تعالی است و بدین خاطر است که غالبا پس از لفظ جلاله می آید، چنانکه الله متعال می فرماید:
(بگو الله را بخوانید یا رحمان را).
و «رحیم» نیز یکی از نام‌های الله تعالی است، به معنای کسی که رحمتش را به هر یک از بندگانش که بخواهد می رساند.
ابن قیم رحمه الله می فرماید:
(رحمان دال بر صفتی است قائم به او سبحانه و تعالی و رحیم دال بر تعلق به مرحوم (یعنی آنان که مورد رحمت قرار می گیرند)، بنابراین اولی برای وصف است و دومی برای کار. اولی نشان می دهد که رحمت صفت اوست، و دومی نشان می دهد که او با رحمتش به بندگانش مهربانی می ورزد. اگر می خواهی این را بفهمی در این سخن پروردگار بیندیش که می فرماید:(و به مومنان همواره رحیم است). و این قول متعال که: (او نسبت به آنان مهربان و رحیم است).
و هرگز نیامده که (او نسبت به آنان رحمان است) بنابراین دانسته می شود که رحمن یعنی موصوف به رحمت و رحیم یعنی آنکه با رحمتش نسبت به دیگران مهربانی می ورزد).
ثانیا:
اما گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» پیش از خواندن قرآن چهار حالت دارد:
حالت نخست: اینکه در آغاز سوره بیاید؛ به جز سوره ی توبه. نص بیشتر ائمه بر این است که (قرائت بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز هر سوره، در نماز و غیر آن مستحب است و شایسته است که بر آن محافظت نماید تا جایی که برخی از علما گفته اند اگر در آغاز هر سوره جز سوره ی توبه بسم الله نگوید ختم قرآن او ناقص است). و هنگامی که از امام احمد رحمه الله درباره ی خواندن آن در آغاز هر سوره پرسیدند؛ گفت: (ترکش نکند).
حالت دوم: اینکه در اثنای سوره باشد. رای جمهور علما و قراء بر این است که اشکالی ندارد قرائتش را با آن آغاز کند. از امام احمد پرسیدند: پس اگر قسمتی از سوره را خواند (یعنی از وسط سوره) آیا بسم الله بگوید؟ گفت: (اشکالی ندارد). عبادی از شافعی ـ رحمه الله ـ نقل نموده که گفتن آن در میانه ی سوره مستحب است.
قاریان می گویند: شروع قرائت با بسم الله وقتی بیشتر مورد تاکید است که اگر در آیه ای که بعد از بسم الله می خواند ضمیری باشد که به الله سبحانه و تعالی برگردد؛ مانند: (دانستن هنگام قیامت تنها به او منحصر است). یا مانند: (و اوست کسی که باغ‌هایی پدید آورد...). زیرا آوردن اینگونه آیات پس از (أعوذ بالله من الشیطان الرجیم) زشت است و اینطور می رساند که ضمیر (او) در آیه به شیطان باز می گردد که این درست نیست.
حالت سوم: خواندن آن در ابتدای سوره ی برائت (توبه) که تقریبا علما و قاریان در مکروه بودن آن اختلافی ندارند.
صالح در مسائل خود از پدرش امام احمد ـ رحمه الله ـ آورده است: و از ایشان درباره ی سوره ی انفال و سوره ی توبه پرسیدم که آیا جایز است انسان میان این دو سوره را با «بسم الله الرحمن الرحیم» جدا نماید؟ پدرم گفت: در قرآن به همان چیزی اکتفا کند که اصحاب رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ بر آن اجماع کرده اند؛ نه چیزی به آن بیفزاید و نه چیزی کم کند.
حالت چهارم: خواندن آن در میانه ی سوره ی توبه: قاریان چنانکه ابن حجر هیثمی در «الفتاوی الفقهیة» (۱/ ۵۲) آورده در این باره اختلاف نموده‌اند. وی می فرماید: (سخاوی، از امامان قرائت می فرماید: اختلافی نیست که شروع میانه ی این سوره با بسم الله سنت است. وی میان شروع و میانه ی این سوره فرق گذاشته اما با دلایلی غیر موجه. جَعبَری از میان آنها (یعنی قاریان) در پاسخ وی قول به کراهت را نزدیک تر به صواب دانسته که سخن وی موجه تر است. یعنی همان معنایی که باعث شده گفتن بسم الله در آغاز این سوره ترک شود یعنی نازل شدن این سوره با شمشیر و امر به نبرد، و رسوا ساختن منافقان با ذکر کارهای زشت آنان، در اثنای سوره نیز موجود است. برای همین گفتن بسم الله در اثنای سوره مشروع نیست چنانکه در آغاز آن مشروع نمی باشد).
islamqa.info
|
