اسلام، قرآن و تفسیر

تفسیر موضوعی سوره فیل

بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ ﴿١﴾ أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ ﴿٢﴾ وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ ﴿٣﴾ تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ ﴿٤﴾ فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ ﴿٥﴾.

ترجمه سوره:

(ای پیامبر) آیا ندیدی پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد؟! (1) آیا (حیله و) نقشة آن‌ها را در تباهی قرار نداد؟! (2)  و پرندگانی گروه گروه بر (سر) آن‌ها فرستاد (3) (که) با سنگ‌های (بسیار کوچکی) از سنگ گِل به سوی آن‌ها می‌انداختند (و آن‌ها را سنگباران می‌کردند( (4) پس آن‌ها را همچون کاه جویده شده قرار داد (5).

اسم سوره:

این سوره فیل نام دارد زیرا اولین آیه آن داستان اصحاب فیل را یاد آوری می کند.

مناسبت این سوره با سوره قبل (همزة):

الله سبحانه و تعالی در سوره قبل یعنی "هُمزِه" حال فرد عیب جوی غیبت کننده را ذکر می کند. عیب جویی که مال بسیار زیادی را جمع آوری کرده و به آن افتخار می کند و گمان می کند که مال و ثروتش باعث زندگی جاودانه در دنیا می گردد در حالی که نمی داند مال و ثروتش هیچ فایده ای به وی نمی رساند.

 سپس در این سوره با ذکر قصه اصحاب فیل دلیل این واقعیت را بیان می کند. داستان کسانی که قدرت، نیرو و مال بسیاری داشتند اما الله عزوجل آنها را با پرندگانی که موجوداتی کوچک و ضعیف عستند، نابود کرد در حالی که مال و قدرتشان هیچ کمکی به آنان نکرد.

معنی کلمات:

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ: آیا ندیدی ـ خطاب به رسول الله صلی الله علیه و سلم است ـ ایشان با اینکه این اتفاق را ندیده بودند اما شاهد آثار به جا مانده از آن بودند مثل اینکه از نزدیک شاهد آن باشند.

أَصْحَابِ الْفِيلِ: یعنی "فیل محمود" که نام یکی از فیلها بود و از تمام فیل های دیگر بزرگتر بوده و به همراه دوازده فیل دیگر که صاحب آنها ابرهه نام داشت.

أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ: یعنی در تخریب کعبه.

فِي تَضْلِيلٍ: یعنی در خسارت و هلاکت.

الطیر: هر پرنده ای که پرواز می کند چه کوچک باشد و چه بزرگ.

أَبَابِيلَ: گروه، گروه.

سِجِّيلٍ: سنگ گل.

كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ: یعنی مانند کاه جویده شده توسط حیوان.

معنای اجمالی سوره:

این سوره درباره حادثه بزرگی که زمان آن نزدیک به زمان تولد رسول الله صلی الله علیه و سلم بود، صحبت می کند. که خلاصه آن این است که ابرهه اَشرم که از طرف پادشاه حبشه والی یمن بود، در نظر داشت کلیسایی را در صنعای یمن بسازد تا عرب ها به جای رفتن به بیت الحرام برای حج به این کلیسا بیایند که هدفش انتقال دادن تجارت و کسب و مال از مکه به این شهر بود.

ابرهه وقتی نزد پادشاه حبشه رفت و این موضوع را برایش بیان کرد پادشاه با وی موافقت کرد و این را به عنوان راز نگه داشت. در نتیجه ابرهه کلیسا را بنا کرد و آن را "قلیس" نامید. کلیسایی که مانند آن در تاریخ بنا نشده بود.

روزی مردی از قبیله قریش با عصبانیت به این کلیسا آمد و در آن قضای حاجت کرد و بر دیوارهای کلیسا خط کشید، سپس رفت. وقتی ابرهه اشرم این صحنه را دید خشمگین و عصبانی شد و دستور داد که لشکر را آماده کنند تا به مکه حمله کند و کعبه را خراب کند.

ابرهه برای خراب کردن کعبه سیزده فیل را با خود برد که در بین آنها فیلی بود که به آن محمود می گفتند و از همه فیل های دیگر بزرگتر بود. در راه رفتن به سوی مکه هر قبیله ای که با آنان ربرو می شد و می جنگید ابرهه آنها را شکست می داد و همگی آنان را به قتل می رساند. تا اینکه به نزدیکی مکه رسیدند. مذاکراتی بین او و شیخ مکه عبدالمطلب بن هاشم پدربزرگ رسول الله صلی الله علیه و سلم صورت گرفت که نتیجه آن این بود که ابرهه شتران عبدالمطلب را برگرداند و  در عوض عبدالمطلب هم به ابرهه کاری نداشته باشد و به مردان مکه دستور دهد تا شهر را خالی کنند و نزد زنان و فرزندانشان که در کوه ها هستند  بروند تا از سربازانی که به داخل مکه هجوم می آورند در امان باشند.

در نتیجه لشکر ابرهه به سوی شهر حرکت کردند تا اینکه به وادی مَحسر رسیدند. در این هنگام گروهی از پرندگان یکی پس از دیگری شروع به سنگ انداختن بر لشکر ابرهه کردند.!

 سنگهایی که حجم هر یک از آنها به اندازه دانه نخود یا عدس بودند. و هیچ سنگی نبود که بر سرشخصی از آنها بیفتد مگر اینکه بر بدن آنان برخورد می کرد و گوشت بدنشان را متلاشی و شخص را نابود می کرد.! و در آخر امر ابرهه نیز در راه فرار به وسیله سنگ باران پرندگان به هلاکت رسید.!

و این چیزی جز نعمتی از طرف الله سبحانه و تعالی برای ساکنان حرمش و حفاظت بیتش نبود.

درس ها و عبرت های سوره فیل:  

1ـ تسلی دادن رسول الله صلی الله علیه و سلم به خاطر ظلم و ستم هایی که قریش به ایشان کردند.

2ـ ترساندن قریش با یاد آوری آنچه که الله تعالی با لشکر ابرهه کرد.

3ـ تجلی قدرت الله سبحانه و تعالی در تدبیر خلقش و خشمش بر دشمنان.

4ـ حمایت کردن الله عزوجل از بیتش از دست دشمنان دینش.

5ـ واقعه فیل به یک اثر تاریخی تبدیل شد. و سالی که در آن اتفاق افتاد را سال عام الفیل می نامند و همان سالی بوده که رسول الله صلی الله علیه و سلم به دنیا آمدند.

منبع: کتاب: شرح الدروس المهمة لعامة الأمة. نویسنده: شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز رحمه الله.

مترجم: ام محمد