اسلام، قرآن و تفسیر

تفسیر موضوعی سوره عصر

                                            بسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

وَالْعَصْرِ ﴿١﴾ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ ﴿٢﴾ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ﴿٣﴾.

وجه تسمیه سوره:

این سوره عصر نام دارد. زیرا الله عزوجل در اولین آیه به آن قسم یاد کرده چنان که فرموده: (وَالْعَصْرِ ﴿١﴾ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ).

معنی کلمات:

و العصر: به زمان بعد از ظهر و قبل از مغرب می  گویند، از آنجا که درباره گذشت شب و روز است. 

و گفته شده: العصر: مقصود همان زمان است که تمام حرکات بنی آدم چه خیر و شر را شامل می شود. و آن محل افعال بندگان است.

إن الإنسان: جنس انسان.

لفي خسر:  یعنی در زیان و خسارت، همان طور که زندگی با ارزش ترین شئ نزد انسان است زمانی که بدون ایمان آوردن و بدون هیچ عمل صالحی می میرد بدترین زیان و خسارت را هم می بیند. و این جمله جواب قسم است.

و تواصوا بالحق: یعنی یکدیگر را به گفتن حق و عمل به آن و یقین داشتن به آن سفارش می کنند.

و تواصوا بالصبر: یعنی یکدیگر را به صبر در گفتار و عمل به حق سفارش می کنند.

الصبر: نیرویی است در انسان که باعث تحمل کردن سختی ها در عمل می شود.

إن الإنسان لفي خسر: همانطور که قبلا ذکر کردیم این جمله جواب قسم است. الخسر و الخسران: زیان و خسارت و از بین رفتن رأس مال. معنای اجمالی آن: هر انسانی که تمام عمرش را در اعمال دنیوی صرف می کند در واقع در گمراهی قرار دارد و بدین ترتیب بدور از حق می میرد.

إلا الذين آمنوا و عملوا الصالحات: کسانی که ایمان دارند و عمل صالح هم انجام می دهند آنان کسانی اند که سود می برند و زیانی نمی بینند. زیرا آنان برای آخرت عمل صالح انجام داده اند و خود را به اعمال دنیوی مشغول نکرده اند. و بدانید که این استثناء هم زنان و مردان مؤمن را شامل می شود، زیرا لفظ عام است.

و تواصو بالحق: یعنی یکدیگر را به حقی که همان ایمان به الله یگانه و عمل به دستورات شریعت و دوری از منهیات است، سفارش می کنند.

و تواصوا بالصبر: مقصود صبر پیشه کردن در راه دوری از سرپیچی کردن از دستورات الهی، و صبر در راه انجام فرائض، و صبر کردن در قضا و قدر است. و آمدن جمله تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر دنبال هم دلیل بر عظیم بودن قدرت و شرف پروردگار و افزایش یافتن پاداش صابرین در آنچه که حق است می باشد.

مناسبت این سوره با سوره قبل (یعنی تکاثر):

چون الله عزوجل در سوره تکاثر اشتغال به امور دنیوی و تلاش برای رسیدن به آن را مذموم می داند، پس در این سوره می خواهد درباره آنچه که باید مشغول آن باشیم صحبت کند و بدین ترتیب ایمان به الله، عمل صالح، سفارش یکدیگر به حق و صبر را بیان کرده زیرا که در یکایک آن خیر و منفعت برای فرد و مجتمع قرار دارد.

بیان فضیلت این سوره:

امام طبرانی رحمه الله از عبیدالله بن حفص روایت کرده: در زمان رسول الله صلی الله علیه و سلم دو نفر از اصحاب ایشان هنگامی که یکدگر را ملاقات می کردند از هم جدا نمی شدند مگر اینکه یکی از آنان سوره عصر را قرائت می کرد سپس از هم خداحافظی می کردند.

و امام شافعی رحمه الله در مورد این سوره می فرماید: اگر الله تعالی به جز این سوره، سوره دیگری را نازل نمی کرد برای بندگان تنها این سوره کافی بود. و این به خاطر وجود مراحلی است که در آن ذکر شده که با انجام یکایک آن می توان به نهایت کمال رسید. و این مراحل عبارتند از: شناخت حق، عمل به آن، تعلیم آن به دیگران، پیشه کردن صبر در راه یادگیری و عمل و تعلیم آن به دیگران که تمام این مراحل با دو صلاح علمی و عملی انجام می گیرد که صلاح علمی را با داشتن ایمان و صلاح عملی را با انجام اعمال صالح می توان به دست آورد. بنابر این به طور کلی می توان گفت: این سوره از هر جهت جامع ترین سوره در انواع خیر است.

معنی کلی:

الله سبحانه و تعالی در این سوره به زمان قسم یاد کرده که این نوع قسم مخصوص الله عزوجل است زیرا پروردگار به هر کدام از مخلوقاتش که بخواهد می تواند قسم یاد کند. اما بندگانش فقط اجازه دارند به الله یگانه قسم بخورند. پس قسم الله جل و علا به زمان به این معناست که تمام انسان ها در زیان هستند مگر آنانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند پس آنان همان کسانی اند که حق را شناخته اند و آن را تصدیق کرده اند که این مرتبه اول است.

و عملوا الصالحات: افرادی که به آنچه درباره حق آموختند به آن عمل می کنند که این مرتبه دوم است.

و تواصوا بالحق: سفارش کردن یکدیگر به حق و تعلیم آن به یکدیگر و این مرتبه سوم است.

و تواصوا بالصبر: صبر کردن در راه حق و سفارش کردن یکدیگر به صبر در این راه و این مرتبه چهارم است که نهایت کمال می باشد.

درسها و عبرتهای سوره عصر:

1ـ فضیلت سوره عصر زیرا این سوره راه نجات بنده را در سه آیه بیان می کند تا جایی که امام شافعی درباره آن فرموده: اگر به جز این سوره، سوره ی دیگر نازل نمی شد برای بندگان همین کافی بود.

2ـ ذکر مسیر انسان کافر که همان خسارت و زیان کامل است.

3ـ ذکر پیروزی اهل ایمان و فاعلان اعمال صالح که از شرک و معاصی بدور هستند.

4ـ واجب بودن سفارش به حق و صبر به یکدیگر.

5ـ الله تعالی به عصر که همان زمان است قسم یاد کرده است زیرا که انسان می تواند در آن تصرف کند و احوالش را تغییر دهد.

مترجم: ام محمد.

منبع: کتاب: شرح الدروس المهمة لعامة الأمة. نویسنده: شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز رحمه الله.