اسلام، قرآن و تفسیر

تفسير سوره فاتحه

{بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (1) الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)}.

از جمله نامهاي سوره ي فاتحه:

1 ــ فاتحه الكتاب.

2 ــ أم الكتاب.

3 ــ أم القرآن.

4 ــ السبع المثاني والقرآن العظيم.

5 ــ الحمد، زيرا به حمد شروع مي شود.

6 ــ الصلاه (نماز)، زيرا خداوند در حديث قدسي فرموده: «قسمت الصلاة بيني وبين عبدي نصفين»[1].

(نماز را ميان خود و بنده ام به دو قسم تقسيم نموده ام).

7 ــ الشفا.

8 ــ الرقيه.

9 ــ الواقيه.

لغات سوره ي فاتحه

الحمد لله: تشکري محبت آميز و آميخته با احترام و ادب و نزاکت براي خدا.

رب العالمين: رب به معني معبود و پادشاه و فرمانروا است، او همه ي جهانيان را به صورتهاي گوناگون تربيت مي نمايد، ايشان جهان را آفريده و همه را روزي مي دهد، و نعمتهاي آشکار و نهان خود را بر آنها ارزاني مي بخشد.

العالمين: غير از خدا، تمام موجودات.

الرحمن الرحيم: دو نام از نامهاي خداوند متعال است و بر اين امر دلالت دارند که خداوند صاحب رحمت گسترده و سترگ است، و رحمت وي هر جاندار و بي جاني را در برگرفته؛ رحمن صفتي عام براي همه ي مخلوقات است، ولي رحيم فقط شامل مؤمنين مي شود. همچنانکه خداوند متعال مي فرمايد: {وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا (43)}. (الأحزاب: 43).

(و او پيوسته نسبت به مؤمنان مهربان بوده است).

و مي فرمايد: {قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى}. (الإسراء: 110).

(بگو: خدا را به «الله» يا «رحمن» به کمک بطلبيد، خدا را به هر کدام بخوانيد او داراي نامهاي زيبا است).

مالك يوم الدين: تنها فرمانرواي روز رستاخيز و مجازات، روزي که هر کس مکافات عمل خود را مي بيند: اگر نيکوکار باشد مکافات نيک و اگر بدکردار باشد مکافات بد را مي بيند، بجز آن کسي که خدا وي را مورد عفو و بخشش قرار داده است، خداوند متعال مي فرمايد: {وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ (17) ثُمَّ مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ (18) يَوْمَ لَا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئًا وَالْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (19)}. (الإنفطار: 17 - 19).

(تو چه مي داني که روز جزا و سزا چگونه است؟ آخر تو چه مي داني که روز جزا و سزا چگونه است؟ روزي است که هيچکسي براي هيچکسي کاري نمي تواند بکند و از دست کسي براي کسي کاري ساخته نيست، و در آن روز فرمان، فرمان خدا است و بس، و کار و بار کلا بدو واگذار مي گردد).

و مالک کسي است که متصف به صفات متعالي و کامل مي باشد، آن صفاتي که معمولا به وسيله ي آن اقتدار و نفوذ تحقق مي يابد، و از جمله آثارش اين است که امر و نهي مي کند و پاداش مي دهد و تنبيه مي نمايد، و با قوانين سرنوشت ساز شرعي و کيفري در جهان آفرينش به صورتي کامل تصرف مي کند، به همين خاطر خداوند، اقتدار خود را به روز واپسين (قيامت) نسبت داده است، زيرا خداوند متعال در آن روز مردم را به سزاي اعمالشان مي رساند و عادلانه به آنها پاداش مي دهد.

إياك نعبد وإياك نستعين: يعني پروردگارا! تنها تو را مي پرستيم و تنها از تو طلب ياري مي جوييم، براي کسي غير از تو بندگي نمي کنيم، و از غير تو ياري نمي جوييم، و تنها به تو توکل مي كنيم.

اين عهد و پيماني است ميان بنده و پروردگارش که: جز او را بندگي نکند و تنها از او طلب ياري نمايد.

و عبادت (بندگي) اسم جامعي است براي هرگونه کردار و گفتار آشکار و نهاني که خداوند آن را دوست دارد و بدان راضي است.

اهدنا الصراط المستقيم: ما را به راه ميانه اي راهنمايي کن که هيچ گونه خميدگي و انحرافي در آن نباشد؛ آنهم عبارت است از شناخت حق و عمل بدان، که بنده را به خدا و به بهشت و کرامت خدا مي رساند.

صراط الذين أنعمت عليهم: يعني راه کساني که به وسيله ي هدايت و توفيق کسب ايمان و استقامت بر آن، بر آنها منت گذاشته ايد؛ که عبارتند از: پيامبران، صديقين، شهداء و صالحين.

غير المغضوب عليهم: غير از کساني - همچون يهود و امثال ايشان - که حق را شناخته اند اما آن را کنار گذاشته اند.

و لا الضالين: و غير از راه گمراهان و سرگشتگان، آنهايي که حق را گم کرده اند، همانند: نصاري و همه ي کساني که علم و دانش را از دست داده اند و در گمراهي و سرگرداني مانده اند و نمي توانند حق را بيابند.

بعد از قرائت فاتحه - در نماز و غير نماز - گفتن کلمه ي (آمين) مستحب است، - (آمين) به معني (پاسخ ما را بده) است - زيرا پيامبر - صلى الله عليه وآله وسلم - خود آن را مي گفت و بدان نيز دستور مي داد، در روايت صحيحي آمده که پيامبر - صلى الله عليه وآله وسلم - فرموده است: سوره ي فاتحه بزرگترين سوره ي قرآن است و نماز بدون قرائت آن جايز نيست.

فضيلت سوره ي فاتحه:

1 - سوره ي فاتحه بزرگترين سوره ي قرآن است، زيرا پيامبر ص خطاب به ابوسعيد بن معلي گفت: «لأعلمنك أعظم سورة في القرآن قبل أن تخرج من المسجد» قبل از اينکه از مسجد بيرون برويد، بزرگترين سوره ي قرآن را به شما مي آموزم، سپس به او گفت که بگوييد: «الحمد لله رب العالمين».

2 - داستان لديغ که بخاري آن را روايت کرده بر اين دلالت دارد که سوره ي فاتحه شفابخش و رضايت بخش و مايه ي پيشرفت و ترقي است.

3 - قرائت سوره ي فاتحه براي امام و منفرد (تک خوان) رکني از ارکان نماز است و نماز بدون آن کامل نمي باشد، و قرائت آن براي مأموم واجب است، پيامبر ص در روايتي که ابوهريره - رضي الله عنه - آن را نقل کرده مي فرمايد: «من صلى صلاة لم يقرأ فيها بأم القرآن فهي خداج» ثلاثاً «غير تمام» (1)[2].

(پيامبر - صلى الله عليه وآله وسلم - سه مرتبه پشت سر هم فرمودند: هر کس نماز را بدون فاتحه بخواند نماز او کامل نمي باشد).

مفهوم سوره ي فاتحه

1 - قرائت فاتحه رکني از ارکان نماز است، زيرا پيامبر ص فرموده: «لا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب».

(کسي که سوره ي فاتحه را در نماز نخواند، نماز او باطل محسوب مي شود).

2 - بنا به قول صحيح، قرائت فاتحه براي مأموم در نمازهاي سري و جهري واجب است.

3- اين سوره متضمن قواعدي است که علما و ائمه سلف بر آن اتفاق نظر داشته اند و آن قواعد موجب ايمان به اسماء و صفات خداوند مي شود، آنها (ائمه ي سلف) بدون در نظر گرفتن تشبيه، تمثيل، چارچوب تعيين کردن (تکييف) و تحريف همه ي اوصافي که خداوند براي خود قائل شده اثبات مي کنند و آنچه را پيامبر - صلى الله عليه وآله وسلم -  از او نفي نموده، مردود مي شمارند.

4 - معني عبادت را به صورت كامل در ضمن گرفته است، عبادت دايره فراخنايي است كه هر گونه کردار و گفتار آشکار و پنهان مورد تاييد خداوند را در بر مي گيرد.

5 - انسان مسلمان بايد از روز قيامت که روز مجازات و رستاخيز است ياد نمايد، لازم به يادآوري است که فراموش نکردن روز آخرت، انسان را در انجام بندگي و دوري از محرمات کمک مي نمايد.

6 - هرگاه شرک با عبادت آميخته شد، آن عبادت فاسد و باطل به شمار مي رود.

7 - اين سوره انواع توحيد سه گانه را در ضمن گرفته است:

أ توحيد ربوبيت (اعتقادي)، كه از جمله: «رب العالمين» استنباط مي شود.

ب توحيد الوهيت (عملي)، که عبارت است از اختصاص خداوند به عبادت و پرستش، و از کلمه ي واژه مبارک «الله» و تعبير «إياك نعبد وإياك نستعين» برداشت مي شود.

ت توحيد اسماء و صفات، و اين نوع عبارت است از اثبات آن اوصافي که خداوند براي خود ذکر نموده و پيامبر ص نيز براي او اثبات کرده است.

8 - تعبير «اهدنا الصراط المستقيم» اثبات نبوت را در ضمن گرفته است.

9 - عبارت «مالك يوم الدين» اثبات مکافات کردار را در بر مي گيرد.

10 - عبارت «اهدنا الصراط المستقيم» اثبات قدر و تخطئه اهل بدعت و گمراهان را در ضمن گرفته، زيرا اين آيه بيانگر شناخت حق و عمل بدان است.

11 - و بالاخره عبارت «إياك نعبد وإياك نستعين» اخلاص عبادت براي خداي يگانه و بي شريک را در خود جاي داده است.

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

============

منبع: شرح الدروس المهمة لعامة الأمة – ترجمه إسحاق بن عبدالله العوضي