اسلام، قرآن و تفسیر

شیوه امام تستری در کتاب تفسیر القرآن العظیم

مختصری از حیات وی

امام تستری صاحب تفسیری به نام (تفسیر القرآن العظیم) است، وی در سال 200 هجری در شهر تستر دیده به جهان گشود و در سال 283هجری چشم از جهان بست.

نام کاملش: ابو محمد سهل بن عبدالله بن یونس بن عیسی بن عبدالله التستری بود، وی در زهد و تقوا یکی از عارفان عصر خویش به شمار می رفت، صاحب کرامات بود، و در ورع و پرهیزگاری نظیر او کسی یافت نمی شد.

شیوه امام تستری در کتاب تفسیر القرآن العظیم

این تفسیر در حال حاضر در یک جلد کوچک چاپ گشته است، شیوۀ مؤلف اینگونه نیست که قرآن را آیه به آیه تفسیر کند، بلکه از آیات محدودی در هر سوره سخن می گوید، و ظاهرا خود امام تستری این کتاب را تألیف نکرده، بلکه اقوال و تفاسیر پراکندۀ وی در مورد آیات قرآن کریم جمع آوری شده، و به شکل یک کتاب تفسیری چاپ گشته است، ابوبکر محمد بن أمج البلدی این جمع آوری را انجام داده است.

در این کتاب این جمله زیاد تکرار می شود که ابوبکر البلدی می گوید: از سهل تستری در بارۀ معنای فلان آیه سؤال شد، و ایشان این چنین جواب داد.

هنکامی که این کتاب تفسیری را می خوانیم، می بینیم که مؤلف کتاب در مقدمه اش می گوید: هیچ آیه از قرآن نیست مگر اینکه برای آن چهار معنا وجود دارد: ظاهر – باطن – حد و مطلع؛ اما ظاهر همان معنایی است که از تلاوتش فهمیده می شود، و باطن همان فهم است، و حد:همان حلال و حرام قرآن است، و مطلع: تابان شدن قلب بر مراد به آن است. فقهی از جانب الله است. و منظور از علم ظاهری به قرآن علم عام است، و فهم باطنی مرادش علم خاص است.

همچنین در این تفسیر می بینیم که وی تنها بر معانی اشاری و رمزی اکتفا نکرده، بلکه احیانا معانی ظاهری را نیز بیان می کند، سپس بعد از ظاهر به معانی اشاری می پردازد؛ و گاهی وقتها فقط به معنای اشاری اکتفا می کند، و گاهی وقتها بر عکس، فقط به معنای ظاهر اکتفا کرده است.

هنگامی که سهل تستری معانی اشاری را بیان می کند در همۀ آن چیزهایی که می گوید واضح و صریح نیست، یعنی شخص عادی از فهم آنچه که گفته عاجز می ماند. گاهی وقتها با ذکر معانی غریب ما را از مراد الله دور می کند، و بعضی وقتها شاید بتوان با دلالات لفظی آن را قبول کرد و این شیوه بیشتر تفسیرش را تشکیل می دهد.

همچنین در خلال شیوۀ مؤلف در کتابش در می یابیم که وی روش تزکیۀ نفس و پاک کردن قلبها، و آراسته شدن به اخلاق و فضائل، که قرآن کریم به طریق اشاره و ظاهر بر آن دلالت می دهد برایمان به تصویر می کشاند.

 وی به ذکر حکایات صالحین و داستان های ایشان می پردازد تا شاهدی برای گفته های خویش باشد. همچنین ایشان در بعضی وقتها برای دفع اشکالات، ظاهر آیه را رد می کند.

اکنون به نمونه های از تفسیر او دقت کنید:

در سوره صافات این آیات را اینگونه تفسیر می کند {الذي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ * والذي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ * وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ * والذي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ * والذي أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدين}ز

{الذي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ} : یعنی کسی که مرا برای بندگی اش خلق کرد مرا به قرب خودش هدایت می کند.

 {والذي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ}، می گوید:او کسی است که به من لذت ایمان خوراند، و آب توکل و کفایت نوشاند.

{والذي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ} يعني کسی که مرا می میراند سپس با ذکرش زنده می کند.

در تفسیر این آیات، اشارات قابل فهم و درک هستند، و تعارضی و با شرع و عقل ندارند.

اما احیانا اشارات تفسیری وی قابل فهم نیستند، مثلا در تفسیر {بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ} می گویند: باء:  بهاء الله عَزَّ وجَلَّ، و سين: سناء الله عَزَّ وجَلَّ، و ميم: مجد الله عَزَّ وجَلَّ ... كه فهم أن غريب به نظر می رسد.

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

============

أبــو أنــس

مرجع: التفسیر والمفسرون تألیف دکتر محمد حسین الذهبی.