اسلام، قرآن و تفسیر

حکمت نزول تدریجی قرآن

علما بر این نکته اجماع دارند، که که قرآن از آسمان دنیا به تدریج و در چندین نوبت بر قلب حضرت خاتم المرسلین صلی الله علیه وسلم نازل گردیده است و این نزول بیش از بیست سال به طول انجامیده است.

درپشت این نزول جدا جدا، اهداف و حکمت های الهی نهفته است که دانشمندان اسلام، بعضی از آنها را نام برده اند، که در این مقاله به تعدادی از آنها خواهیم پرداخت:

یکی حکمت ها ی نزول تدریجی قرآن کریم، تثبیت قلب رسول خدا صلی الله علیه وسلم و آسانگیری برای ایشان بوده، به خاطر تحمل سختی های رسالت و آزار و اذیت و مخالفتهایی که از مشرکان به حضرت صلی الله علیه وسلم می رسیده است، لذا قرآن گاه وبیگاه بر حضرت نازل می شده ، تا او را ثابت قدم و آماده برای رویارویی با مردم نگاه دارد، الله تعالی خود این هدف را چنین بیان می فرماید:

 { كذلك لنثبِّت به فؤادك ورتلناه ترتيلاً } (الفرقان:32)

مشرکان ومنکران نبوت  حضرت صلی الله علیه وسلم ، با عناد ، می گفتند: چرا قرآن مانند تورات و انجیل ، به یکباره بر محمد نازل نمی شود؟ الله سبحانه وتعالی با بیان اینکه، چنین نزولی به خاطر حکمت بالغه ای بوده، سخنشان را رد می کند ، و آن حکمت همانا تقویت قلب پیامبر صلی الله علیه وسلم و ثابت نمودن آن بود؛ زیرا قرآن مانند باران است و هر بار که نازل می شد، قسمتی از زمین را زنده تر می کرد، و نزول پی در پی باران از فرو آمدن یکباره مفیدتر است.

یکی دیگر ازاهداف مهم نزول تدریجی قرآن عظیم، آسان شدن حفظ آن برای حضرت صلی الله علیه وسلم ویاران گرامیشان بود، که نظیر این کتاب سراسر اعجاز و شگفتی را هرگز ندیده بودند، زیرا قرآن شعری نیست که بتوان آن را حفظ کرد، و نثری هم نیست که با کلام اعراب شباهت داشته باشد، بلکه سخنی بس گرانسگ و سترگ از لحاظ معانی و مقاصد است که به خاطر سپردن آن ، نیاز به تدبر و تانی بسیار دارد، لذا حق تعالی می فرماید:  :{ وقرآنا فرقناه لتقرأه على الناس على مكث ونزلناه تنـزيلاً } (الإسراء:106) یعنی به خاطر حکمتی آن را با فاصله نازل کردیم و آن حکمت این است که شنونده آن را بهتر درک خواهد کرد، در این فرموده{ ورتلناه ترتيلا }  اشاره به این نکته است که نازل شدن کم کم و تدریجی، تنها به خاطر آسان شدن حفظ و فهم و درنهایت عمل نمودن به قرآن بوده است.

یکی دیگر از این اهداف، رعایت ترتیب زمانی و مکانی برای کسانی بوده که قرآن بر آنها نازل می گشته است زیرا برای نفس انسان بسیار دشوار است که به یکباره تمام عادات و رسوم قبلیش را ترک گوید، در حالی که اعراب در زمان جاهلیت بسیاری از عاداتی را که با اسلام در تضاد بود، با خود داشتند، عادات بدی مانند، زنده به گور کردن دختران، میخوارگی، محروم کردن دختران از ارث و میراث، و عادات دیگری که اسلام با آمدنش آنها را باطل نمود، پس حکمت الهی اقتضا می کند که  احکام شریعت او یکی بعد از دیگری نازل شوند، تا نفس انسانها برای پذیرش آنها آماده شود، و عادات بد گذشته، تدریجاً ترک شوند.

این آیه به این معنا نیز اشعار دارد که  تحریم شراب به یکباره صورت نگرفته است، بلکه طبق نص قرآن کریم در سه مرحله بوده است، و در این آیه: { ونزلناه تنـزيلا } اشاره به این مطلب وجود دارد که نزول قرآن به تدریج و بنا به مصلحت و منافع و نیازمندی های روحی و انسانی بندگان خدا صورت گرفته است، تا کارشان راست گردد و با آن در هردو جهان کامیاب گردند.

علاوه بر آنچه گفتیم، یکی دیگر از اهداف نازل شدن تدریجی قرآن، همگامی و همزمانی احکام قرآنی با مسائل موجود و رخدادهای پیش آمده بود، زیرا قرآن بر اساس موقعیت های جدیدی که برای پیامبر صلی الله علیه وسلم پیش می آمده، نازل می شد و احکام مربوط به آن را بیان می فرمود، الله تعالی در این باره می فرماید: { ونزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شيء وهدى ورحمة وبشرى للمسلمين } (النحل:89)

از این روست که بسیاری از آیات قرآن به خاطر یک یا چند سبب خاص نازل شده اند، مانند داستان سه شخصی که از غزوه تبوک تخلف نمودند، یا داستان تهمت به ام المومنین(افک) یا ماجرای مجادله و دیگر آیاتی که برای بیان حکم مسئله ای که در زندگی واقعی مردم اتفاق افتاده بود نازل گشتند.

پیامبر صلی الله علیه وسلم  تا وحی الهی نمی آمد، هیچگاه حکم قطعی هیچ مسئله ای را بیان نمی فرمودند، به عنوان نمونه داستان زنی که در سوره ی مجادله آمده است، که شوهرش به او گفته بود تو  برای من مانند پشت مادرم هستی، آن زن به رسول خدا صلی الله علیه وسلم شکایت برد، حضرت صلی الله علیه وسلم نیز به او دستو دادند که صبر کند، تا شاید از جانب الله حکمی در این باره نازل شود، این بود که الله تعالی این آیه را نازل فرمودند:

{ الذين يظاهرون منكم من نسائهم } تا آخر آیه{ والله بما تعملون خبير } (المجادلة: 2-3).

پس در آنچه بر حضرت صلی الله علیه وسلم نازل می شد، تقریر کافی و حکم عادلانه ای بود که هیچ کسی قدرت ردّ  یا اعراض از آن را نداشت.

و بالاخره یکی دیگر از حکمت های الهی در نزول تدریجی قرآن کریم، نشان دادن اعجاز بیانی تشریعی قرآن است، به اینگونه که هرچند قرآن در فواصل زمانی مختلفی ، گاه کوتاه و گاه طولانی نازل گردیده ، امّا هیچ تفاوتی در سبک بیان آن یا نسق و اسلوب منظّم آن وجود ندارد، بلکه از اولین آیه تا آخرین آیه میزان و تن واحدی دارد، که این خود یکی از مهم ترین دلایلی است برای اینکه این قرآن از نزد بشر نیامده بلکه از سوی پروردگار جهانیان فروفرستاده شده است.آنگونه که حقتعالی می فرمایند:

{ كتاب أُحكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير } (هود:1)

{ لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنـزيل من حكيم حميد } (42) .

 در پایان این سفر (قرآنی)، خوب است به این نکته نیز اشاره نماییم که اکثر اهل علم، -به خصوص دانشمندان قدیم- در هنگام سخن گفتن درباره ی نزول تدریجی قرآن و عدم نزول یکبارگی آن بر پیامبر صلی الله علیه وسلم ،از اصطلاح "تنجیم" استفاده می کرده اند.

بدون شک، که نزول جدا جدا و با تأنی قرآن  دارای حکمت های متعدد دیگری علاوه بر آنچه ما در این مقاله  بدانها اشاره کردیم، نیز می باشد، که مفسران، در جاهای متعددی از تفاسیر خود به خصوص در تفسیر این آیه { لولا نزل عليه القرآن جملة واحدة كذلك لنثبت به فؤادك ورتلناه ترتيلا } (الفرقان:32)آن حکمتها را ذکر فرموده اند، که ما در اینجا به مهمترین آنها اکتفا نمودیم.

 IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================

ترجمه: عبیدالله