اسلام، قرآن و تفسیر

ابن عطیه و شیوه ی او در تفسیر قرآن

ابن عطیّه (رحمه الله) بر اساس تمام معیارهای زمان خود نابغه ای مسلم به شمار می آید، زیرا در تمام علوم شناخته شده ی عصر خویش احاطه ای عمیق دارد، و از  آگاهی و تنوّع علمی و معرفتی  برخوردار است.

نام کامل او محمّد بن عبدالحقّ بن غالب بن عطیّة الأندلسی است. وی در سال 481هـ دیده به جهان گشود، و در سال 546هـ دارفانی را وداع گفت.

در خانواده ای اهل علم وفضل پرورش یافت، و علم را از پدرش و علمای دوران خود، فراگرفت ، سپس برای طلب علم سفر نمود وبهره ای سترگ و گرانقدر از آن فراهم آورد. ایشان یکی از فضلای اهل سنّت وجماعت بودند و مدّتی کار قضاوت را بر عهده داشتند، و همانگونه که اهل جهاد با قلم بودند، در میدان مبارزه باشمشیر نیز حاضر بوده، وی این دو فضیلت را توأمان در خود جمع کرده بود.

از بزرگترین آثار علمیش کتاب  "المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز" می باشد که به اجماع اهل علم در صحّت، دقت و شیوه ی نگارش در اوج کمال قرار دارد؛ ابوحیّان در توصیف او گفته: (( گرانقدر ترین کتابی است که در زمینه ی تفسیر تألیف گردیده و بهترین کتابی است که به شرح و نگارش به آن اقدام نموده اند)) ابن تیمیه در باره آن می گوید:( تفسیر ابن عطیّه از تفسیر زمخشری بهتر و از نظر نقلی و بحثی بالاتر از آن و از بدعت ها دورتر است ، هر چند تعدادی از آن را نیز در بر دارد، اما بسیار از تفسیر زمخشری بهتر می باشد و شاید بتوان گفت راجح ترین تفاسیر است، امّا تفسیر ابن جریر از تمامی آنها صحیح تر است.)(مجموع الفتاوی 13/388)

ابن عطیّه رحمه الله مطالب تفسیر خود را از کتاب های تفسیر قبل از خود، جمع آوری کرده و در این کار دنبال آن بوده که آنچه به صحّت نزدیک تر و اقرب به سنّت است، را در آن به یادگار بگذارد. که کارش را به راستی و به جدّ زیبا انجام داده و در آن نوآوری و فواید بسیاری قرار داده ، که حاصل آن تفسیری است در برگیرنده ی همه چیز ، بدون اینکه در آن بعدی از بعد دیگر پیشی جوید.

عبارت و شیوه ی بیان او از نظر سلاست و سادگی ممتاز است که مؤلف ، علاوه بر بیان زیبای مطلب ، واخلاص در نیت ،از هرگونه پیچیدگی و غموض دوری کرده، که آن را به تفسیری سنجیده با عباراتی روشن تبدیل کرده است.

ابن عطیه از همان اوّل سبک کاملی در تفسیر برای خود وضع کرد، و راهی را ترسیم نمود که کاملاً واضح و روشن بود و هر جا امکان بوده از همان سبک و شیوه پیروی نموده است، البته امتیاز ابن عطیه تنها در وضع شیوه و سبک خاص خود در تفسیر قرآن نیست، بلکه امتیاز او دامنه ای وسیع تر دارد و از این فراتر رفته است، تا جایی که مفسران بعد از وی با اقتباس از او سبک گرایی آشکاری را در تفسیر قرآن در پیش گرفتند.

امّا مهم ترین ویژگی های سبک او در تفسیر را چنین خلاصه می کنیم:

- آمادگی علمی برای این کار، با جمع آوری و توشه اندوزی از تمام علوم، به گونه ای که بر تمام تفاسیر قبل از خود درایت و اشراف داشت،  همچنین بر علم قراءات و لغت، نحو، حدیث شریف، و تمامی علومی که در تفسیر بدانها نیاز است، تبحّر داشت و در هر علمی به کتابهای  اصلی  منبع آن، مراجعه می کرد.

- و دیگر اینکه ابن عطیّه تنها ناقل و گردآورنده ی اقوال پیشینیان خود نبود، بلکه به همراه ناقل بودن نقّاد و تحلیلگر آن چه نقل می کرد ، نیز بود و هیچ گفته وقولی را بدون وجود دلیل و شاهد شرعی، از کتاب ، سنّت ، اجماع یا قیاس صحیح قبول نمی کرد.

- ابن عطیه عموماً به طرف تفسیر قرآن با قرآن گرایش داشت، یا حد اقلّ اقوالی را بر می گزید که قرآن آنها را تأیید می کرد، به همین دلیل تفسیر او جزو کتاب های تفسیر بالمأثور شناخته می شود.

- یکی از اصول سبک تفسیری او نیز تکیه بر روایت های رسیده از احادیث رسول الله صلی الله علیه وسلّم، یا اقوال صحابه و تابعین بود که از بین آنها نیز آنچه را به نظرش درست تر و صحیح تر و موافق تر با  مقتضی ومقاصد شریعت می رسید اختیار می نمود.

- و هر گاه به مسأله ای می رسید تا حق کاوش و بررسی در مورد آن را ادا نمی کرد، از کنار آن رد نمی شد، بلکه هنگامی وارد موضوع دیگری می شد که احساس کند، دیگر خواننده نیازی به توضیح و تقریر بیشتر ندارد.

- در این کار نیز به قرائات قرآنی صحیح و شاذّ ،استناد نموده که البتّه از قرائت های شاذّ فقط برای آگاهی دادن خواننده استفاده کرده است.

- از ویژگیهای دیگر منهج و سبک او، این است که از ذکر داستانهای مشهور به اسرائیلیات به شدّت پرهیز کرده است و از مفسران پیش از خود به خاطر ذکر آنها انتقاد می کند؛ از جمله در این باره می گوید:" داستانهای دیگری نیز در این باره هست که من ، به علت ضعف آنها از ذکرشان خودداری کردم" و جایی دیگر می گوید:" در هیچ جایی داستانی را بیان نمی کنم مگر آنکه نتوان آیه را بدون آن بازشناخت" . علما این کار ابن عطیّه را نیکو دانسته وبه شایستگی از او تقدیر و تمجید کرده و او را به زیبایی ستوده اند.

-  با اینکه ابن عطیه رحمه الله خود مالکی مذهب بوده امّا برای مذهب امام مالک تعصب نداشته، بلکه دنبال حقیقت بوده و برآن اصرار می ورزید، هرچند با رأی مذهب خود او نیز مخالف می بود، او همرأی دلیل و سند بود، هرچند با آنچه میل او بود تفاوت داشته باشد.

- بالاتر از تمام مواردی که گفتیم، خداوند به أبن عطیة توانایی سرشاری در تنظیم و هماهنگی و عرضه ی زیبای مطالب، داده بود که نظیر آن در غیر او وجود ندارد، چیزی که باعث شده، تفسیر او در نظر خوانندگان مقبول افتاده و بیشتر مورد تعریف و تمجید واقع شود.

این بود مهم ترین ویژگی های تفسیر ابن عطیه در "تفسیرش"؛ که بسیاری از علماء ودانشمندان بعد از او از سبک او تأثیر پذیرفته اند، و پا جای پایش گذاشته اند؛  از بین این دانشمندان  که  بر راه وسبک او گام نهاده اند، امام قرطبی رحمه الله را می توان نام برد.   

آنچه در پایان لازم است بدان اشاره کنیم این است که این تفسیرچیزی کمتر  از هزار سال در بین دست نوشته های خطی خاک می خورد تا اینکه، الله سبحانه و تعالی دسته ای از علمای جلیل القدر  را بر آن داشت که آن را در لباسی همراه با تحقیق و تعلیق علمی و تصحیح به مردم عرضه کنند.

از الله می خواهیم به همه، جزای خیر عطا فرمایند، و این اعمال را در کارنامه اعمالشان درج فرموده، و با آن به مسلمانان نفع برساند و مؤلف آن را در أعلی علّیین جای دهد. آمین

IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================