|
در سایه سار سورۀ ذاریـات
این سوره دارای فضای ویژه‌ای است. با ذکر چهار نیرو آغاز می‌گرددکه به فرمان یزدان دست اندرکارند. با واژه‌هائی بیان شده‌اندکه معانی آنها مبهم است و روشن نیست. چنین به ذهن انسان متبادر می‌شودکه او در برابرکارهای اسرارآمیزی قرارگرفته است. خداوند بزرگوار بر انجام کاری سوگند می‌خورد:
(وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا .فَالْحَامِلاتِ وِقْرًا .فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا .فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا .إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ .وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ ).
سوگند به بادها که (ابرها را برمی‌انگیزند و به این سو و آن سو برابر فرمان یزدان می‌برند و) به سرعت پراکنده می‌دارند. و سوگند به ابرهائی که بار سنگینی (ازباران) را با خود برمی‌دارند! وسوگند به کشتیهائی که ساده و آسان (در آبهای رودخانه‌ها و دریاها و اقیانوسها) روان و در حرکتند. و سوگند به فرشتگانی که کارها را (در میان خود برابر فرمان یزدان) تقسیم کرده‌اند! مسلماً چیزی که بدان وعده داده می‌شوید و از آن ترسانیده می‌شوید، راست و قطعی است، و روز جزا و سزا، حتماً وقوع پیدا می‌کند و می‌آید.
واژگان «ذاریات»، «حاملات»، «جاریات» و «مقسّمات» مدلول و معنی آشنا و آشکاری ندارند. بلکه پیچیده‌اند و نیاز به پرسش و پاسخ و توضیح و تفسیر دارند، همان‌گو‌نه‌که خود این واژه‌ها همچون سایه‌روشنی را به ذهن می‌اندازند. چه بسا چنین چیزی در فضای این سوره مـقصود و مراد باشد.
سوگند نخستین هنوز به پایان نمی‌آیدکه سوگند دیگری به آسمان خـورده می‌شود و به دنبال آن آورده می‌شود:
(وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ ).
سوگند به آسمان که دارای راه‌ها است.
(إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ (
(ای کفار! هر لحظه) شما سخن و گفتار دیگری دارید. (گاه فرستاده ما را مجنون، گاه شاعر، گاه ساحر، و ... می‌نامید).
سخن وگفتاری داریدکه برجا و پابرجا نمی‌ماند و هماهنگی و همآوائی در آن نیست. سخن وگفتارتان بر تخمینها وگمانها و شکها استوار است، و از دانش و بینش و یقین و اطمینان سرچشمه نمی‌گیرد و سرسر نمی‌زند.
این سوره، با همچون شروع و سرآغازی،گذشته از آن با روندکلی خود، در شیوه همگانی و سیاق کلامی خویش،کار روشن و آشکاری را در مد نظر دارد و آن را پیجوئی و پیگیری می‌کند، و آن ارتباط دادن دل انسان با آسمان، آویزان ساختن دل انسان به جهان غیب یزدان، نجات دادن انسان ازگرفتاریهای زمین و زمینیان، آزاد و رها ساختن انسان از هرگونه سد و مانعي که میان او و میان عبادت مخلصانه یزدان قرار می‌گیرد، و نمی‌گذارد انسان یکپارچه به پرستش یزدان بپردازد، و با تمام وجود به سوی معبود بگریزد، و پاسخ فرمان یزدان را بدهدکه در این سوره آمده است:
( فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ).
به سوی (عبادت) خدا بشتابید. (ذاریات/50)
همچنین برای محقق ساختن و پیاده‌کردن اراده و مشیت یزدان در باره بندگانش است:
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِيَعْبُدُونِ ).
من پریها و انسانها را جز برای پرستش خـود نیافریده‌ام. (ذاریات/56)
از آنجاکه سرگرم شدن به‌کسب رزق و فراچنگ آوردن روزی، و پرداختن به آنچه قضا و قدر یزدان از رزق و روزی نهان می‌دارد، زمخت‌ترین وستبرترین و سخت‌ترین و بدترین بخش این سدها و مانعهای سـر راه انسان در زندگی این جهان است، در این سوره به آزاد و رها ساختن حسّ و شور و فکر و اندیشه از بند اسارت آن، و اطمینان دادن و آرامش بخشیدن به انسان از جهت آن، و آویزان‌کردن دل انسان به آسمان از بابت رزق و روزی، نه آویختن دل به زمین و به اسباب و وسائل آن، پرداخته شده است، و در موارد پراکنده سوره به طور مکرر بدین امر اشارت رفته است،و به انسان اطمینان داده شده است‌که از جهت آن آسوده خاطر باشد. این اشاره بدون واسطه و آشکار است، بسان این فرموده یزدان جهان:
(وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ ).
در آسمان، روزی شما است و نیز چیزهائی که بدان وعده داده می‌شوید. (ذاریات/22)
(إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ ).
تنها خدا روزی‌رسان و صاحب قدرت و نیرومند است و بس. (ذاریات/٥٨)
یا این‌که بدین‌کارگوشه زده شده است، بسان این فرموده یزدان‌که حال بندگان پرهیزگار خود را در قبال مال دنیا به تصویر می‌زند:
(وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ ).
در اموال و دارائیشان حقی و سهمی (جز زکات) برای گدایان و بینوایان تهیدست بوده است. (ذاریات/ 19)
همچنین بدین امر پرداخته شده است بدان هنگام‌که از جود و بخشش و سخاوت ابراهیم (ع) سخن رفته است، در آن حال‌که مهمانان اندک خود را - یا فرشتگانی را که مهمانانی پنداشته است - پذیرائـی می‌کند، و با گوساله چاقی‌که فوراً بریان می‌کند و شتابان بـه پیششان می‌نهد همین‌که به پیش او می‌آیند و بدو سلام می‌نمایند، بدون این‌که ایشان را جز همین لحظه شناخته باشد!
نجات دادن دل از بندها و ریسمانهای زمین، و آزادسازی آن از اسارت رزق و روزی، و آویخته داشتن و آویزان‌کردن دل به آسمان، شوقها و شورهای دل را پیرامون آسمان به پرواز درمی‌آورد، و چشم دل را به آفریدگار آسمان‌که در آن بالا بالاها و دارای مقام والا است خیره می‌سازد، بدون این‌که سد و مانعی میان دل و میان پرواز آزادانه دل قرار بگیرد، و آن را از فرار به سوی خدا بازدارد. این امر، محور این سوره است در تمام موضوعها و مساله‌هائی که دنبال می‌کند. بدین خاطر هـمچون شروع و سرآغازی قرارگرفته است، و این آهنگ و نوای پیچیده در اول آن طنین‌انداز شده است، و بعد از آن، سوگند به آسمان آمده است، و نیز اشاره به آسمان تکرار گردیده است ...
در همین راستا است‌که تصویری از پرهیزگاران کشیده شده است، تصویری که در سرآغاز این سوره ترسیم گردیده است:
( إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ .آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ .كَانُوا قَلِيلا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ .وَبِالأسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ .وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ ).
پرهیزگاران در میان باغهای بهشت و چشمه‌ساران خواهند بود. دریافت می‌دارند چیزهائی را که پروردگارشان بدیشان مرحمت فرموده باشد. چرا که آنان پیش از آن (در سرای جهان) از زمره نیکوکاران بوده‌اند. آنان اندکی از شب می‌خفتند. و در سحرگاهان درخواست آمرزش می‌کردند. در اموال و دارائیشان حقی و سهمی (جز زکات) برای گدایان و بینوایان تهیدست بوده است. (ذاریات/١٥-٩ا)
این تصویری است از چشم انتظار به خدا داشتن، و مخلصانه از آن او بودن، و در شبها به پرستش او پرداختن، و در سحرگاهان رو بدو کردن وگرائیدن. با وجـود این‌که ثروت و دارائی به‌گوش ایشان خوانده است و آنان را به سوی خود کشیده است، و آنان خویشتن را از فشار دارائی نجات داده‌اند، و از دائره جاذبه‌اش بیرون کشیده‌اند، و سهم و بهره‌ای برای گدا و تهیدست قرار داده‌اند و حق و حقوقی برایشان قائل شده‌اند.
در این راستا است‌که به آیه‌ها و نشانه‌های شناخت خدا توجیه داده شده است، آیه‌ها و نشانه‌هائی‌که در زمین و در وجود خودشان جلوه‌گر و پدیدار است. ضمن این‌که دلها را در مورد رزق و روزی آویزه آسمان می‌دارد، نه این‌که دلها را آویخته زمین و اسباب و مسائل موجود در آن و نزدیک به دیدگان گرداند:
(وَفِي الأرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ .وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ .وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ ).
در زمین دلائل و نشانه‌های فراوانی است برای کسانی که می‌خواهند به یقین برسند (و از روی دلیل خدای را بشناسند و آثار قدرت او را ببینند). و در خود وجود شما (انسانها، نشانه‌های روشن و دلائل متقن برای شناخت خدا و پی بردن به قدرت او است). مگر نمی‌بینید؟ در آسمان، روزی شما است و نیز چیزهائی كه بدان وعده و وعید داده می‌شوید. (ذاریات/٢٠-٢٢)
دراین راستاهـمچنین اشاره می‌شود خدا است‌که آسمان فراخ را آفریده است،و زمین‌را برای‌زندگی، سهل و ساده آماده‌کرده است، و در زمین زوجها را آفریده است و زوجیت را در هر چیزی تهیه دیده است. پیرو هـمه اینها هم فرار به سوی خدا است:
(وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ .وَالأرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ .وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ .فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ ).
ماآسمان‌را با قدرت بنا ساخته‌ایم وهمواره‌آن را وسعت می‌بخشیم. وزمین را پهن کرده‌ایم (وبرای زندگی مردمان آماده ساخته‌ایم) وچه آمـاده‌کنندگان خوبی بوده‌ایم!ماازهر چیزی جفتی را آفریده‌ایم، تا این که شما (عظمت آفریدگاررا) یادکنید. به سوی (عبادت) خدا را بشتابید. من بیم‌دهنده آشکاری از سوی او برای شما هستم (و پیغمبری من با دلائـل و معجزات، برای شما روشن است). (ذاریات/47-50)
در این راستا همچنین واپسین آهنگ بلند سوره طنین‌انداز میگردد، و از اراده و مشیت یزدان سبحان درباره آفرینش پریها و انسانها صحبت می‌کند، و از وظیفه و تکلیف اصلی و مقدم بر هر چیزدیگر سخن می‌راند:
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِيَعْبُدُونِ .مَا أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ .إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ).
من پـریها و انسانها را جز برای پرستش خود نیافریده‌ام. من از آنان نه درخواست هیچگونه رزق و روزی می‌کنم، ونه می‌خواهم که مرا خوراک دهند. تنها خدا روزی‌رسان و صاحب قدرت و نیرومند است و بس. (ذاریات/56-58)
یک آهنگ و نوا است، ولی با نغـمـه‌های‌گوناگون. همه آن نغمه‌ها تنها آن یک‌آهنگ و نوا را سازمی‌کنند، و آن آواز را زمزمه می‌نمایند و می‌سرایند، آوازی‌که دل انسان را به سوی آسـمـان می‌خواند!
اشاره‌های تند وگذرائی در حلقه‌ای از زنجیره داستان ابراهیم و لوط، و در داستان عاد، و در داستان ثـمود، و در داستان قوم نوح به میان آمده است. در اشاره‌ای‌که به داستان ابراهیم می‌شود نگاهی به دارائی و اموال انداخته شده است. همچنین نگاهی نیز به غیب نـهان است بدان هنگام‌که بدو تولد پسر چه آگاهی مژده داده می‌شود، و بدان هنگام‌که آن پسر بچه بدو و به همسرش عطاء میگردد، بدون این‌که توقع و انتظار او را داشته باشند. دربقیه داستان، اشاره‌ای به راست و درست بودن وعده الهی میگردد، وعده‌ای‌که در سرآغاز سوره خدا بر آن سوگند خورده است:
(إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ ).
مسلمّاً چیزی که بدان وعـده داده می‌شوید وازآن ترسانیده می‌شوید، راست و قطعی است. (ذاریات/5)
در پایان سوره نیز بدین وعده اشاره میدد تا مشرکین را بدان بیم دهد:
(فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ ).
کسانی که ستم میکنند، سهم بزرگی از عذاب دارند، همانند سهم بزرگ یارانشان (از اقوام ستمگر پیشین!). بنابراین، از من به شتاب وقوع عذاب را مخواهید. (ذاریات/٥٩)
داستانها بدین شکل و نحوي که در این سوره آمده‌اند، با موضوع اصلی خود ارتباط دارند،که دل خالصانه و مخلصانه به پرستش یزدان بپردازد، و خود را از همه سدها و مانعها نجات دهد، و خویشتن را با آسمان بپیوندد. این پیوند پیش از هر چیز با ایمان و یـقين صورت بگیرد، و بعد از آن سدها و مانعها و سرگرمیها از سر راه پروازکردن و بال و پر زدن و به سوی آن افق ارجمند روان شدن، برداشته شود.
IslamQT.Com
اسلام-قرآن و تفسیر
============
بر گرفته شده از تفسیر فی طلال القرآن اثر سید قطب، مترجم دکتر مصطفی خرم دل.
|
