اسلام، قرآن و تفسیر

از جنبه های مناسبت بین دو سورۀ بقره و آل عمران

امام مسلم در کتاب صحیحش از رسول الله (صلی الله علیه وسلم) نقل می کند، که ایشان فرمودند: ( اقرؤوا الزهراوين: البقرة، وسورة آل عمران، فإنهما تأتيان يوم القيامة كأنهما غمامتان، أو كأنهما غيايتان، أو كأنهما فرقان من طير صوافّ، تحاجَّان عن أصحابهما) زهراوين (بقره و آل عمران) را بخوانيد زيرا آن دو در روز قيامت مي آيند؛ گويي دو پاره ابر سفيد و نوراني، يا دو چتر، يا دودسته از پرندگان بال گشاده اند، آن گاه از اهل خود در روز قيامت پشتيباني و دفاع مي كنند و بر آنها سايه مي افگنند.

در این حدیث و دیگر احادیثی که در بارۀ این دو سوره نقل شده است، دلالت بر ارتباط و تناسب بین این دو سورۀ می دهد؛ این دو سوره زهراوین نامیده شدند به خاطر وجود احکام نورانی و هدایتگر که در آن دو وجود دارند، و هچنین گفته اند این دو را زهراوین نامیده اند چون هر دوی آنها با ذکر کتاب که همان قرآن باشد افتتاح گشته است، مثلا در بدایت سوره بقره به شکل مجمل می فرماید: (ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ )، ولی در بدایت آل عمران مفصل و با تأکید می آید: (نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ){آل عمران:3}.

از دیگر مناسبات بین دو سوره وجود اسم الله اعظم ىر هر دو سوره می باشد در روايت نسائي آمده است، كه رسول الله (صلي الله عليه وسلم) فرمودند: در اين دو آیه اسم الله اعظم وجود دارد: (وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ) {بقره:163} و افتتاح سوره آل عمران: (اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ)، پس هر دو سوره اسم الله اعظم در آن می باشد، كه اگر به آن خوانده شود اجابت می گردد.

 سورۀ بقره به معالجۀ شبهات یهود و دعاوی ایشان به شکل مفصل پرداخته، و شبهات نصاری را به شکل اجمال و مختصر بیان می دارد، در مقابل سوره آل عمران به معالجۀ شبهات نصاری همراه با تفصیل می پردازد، به ویژه شبهاتی که متعلق به خود حضرت عیسی و توحید خالص می باشد، و باورهای ایشان را از انحرافات اعتقادی اصلاح کرده، و به خدای یکتا دعوت می کند.

امام سیوطی بنا بر قاعدۀ که نزد ایشان است، بر این باور است هر سوره شرح دهنده مسائل مجمل و کلی سورۀ قبل از خودش می باشد، ما در این مورد نیز چند مثال ذکر می کنیم:

- مثلا در سورۀ بقره به نزول کتاب به شکل کلی اشاره شده، و می فرماید: (ذلک الکتاب) {بقره:2}، در حالی که در سورۀ آل عمران به شکل تفصیل ذکر می کند: (هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ) {آل عمران:7}.

- در سورۀ بقره قول خداوند (وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ ) به شکل مجمل و کلی بیان می کند، در حالی که در آل عمران این اجمال را بر طرف ساخته، و می فرماید: (وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ * مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ) {آل عمران: 4}؛ در اینجا به تصریح اسم انجیل پرداخته در حالی که در سوره بقره فقط به ذکر تورات اکتفا شده، چون خطاب بیشتر به یهود است.

- در سورۀ بقره شهداء را بر وجه اجمال و کلی ذکر می کند، و می فرماید: (وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ) {بقره: 154}، در حالی که در سورۀ آل عمران احوال ایشان را شرح داده و می فرماید: (وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ (169) فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ) {آل عمران: 169 -171}.

- از دیگر مناسبات بین دو سوره ذکر قصۀ آدم و خلقتش از خاک بدون پدر و مادر است، و در سورۀ آل عمران نظیرش در خلقت عیسی (علیه السلام) ذکر می کند که بدون پدر متولد شد، و آن را به خلقت ادم تشبیه کرده است.

همچنین گفته شده: سورۀ بقره به ذکر خلقت آدم اختصاص یافته، چون اولین سوره ها است و آدم (علیه السلام) نیز اولین مخلوق از بنی ادم است، و اصل بشری را تشکیل می دهد، و چون یهودیان وجود عیسی بدون پدر را منکر می شدند، لذلک خلقت عیسی بر قصۀ آدم قیاس گرفته شده تا شبهات یهود را بر طرف سازد.

- از دیگر مناسبت های بارز بین دو سوره این است که خاتمۀ سورۀ آل عمران تناسب زیادی با افتتاحیۀ سورۀ بقره دارد؛ سورۀ بقره  با ذکر متقین افتتاح شده و آنها را از مفلحون (رستگاران) می داند، و در خاتمۀ سورۀ آل عمران می فرماید: (وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ){آل عمران:200).

- همچنین سوره بقره در بدایت آن آمده است: (وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ ) {بقره:4}، و آل عمران با این قول سبحان خاتمه یافته است که می فرمایند:( وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ) {آل عمران:199}.

- روایت شده که وقتی قول خداوند: (مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا) {بقره:245} نازل گشت، یهویان گفتند: ای محمد:  آیا پروردگارت فقیر شده که نزد بندگانش طلب قرض مي كند؟ پس در آل عمران رد بر آنها چنین نازل شد: (لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ ) {آل عمران:181}، و این دلالت بر ارتباط تنگاتنگ دو سوره با یکدیگر می دهد.

و  تقريبا نزدیک به مثال بالایی می توان به سخن حضرت ابراهیم (علیه السلام) در سورۀ بقره اشاره نمود که در دعای ایشان آمده است: (رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ) {بقره:129}، و وقوع آن در آل عمران ذکر شده است، هنگامی که می فرماید: (لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ) {آل عمران:164}، تناسب و ارتباط بین دو تا آیه واضح و آشکار است.

بدون شک در مناسبات بین سوره های قرآن امورات دیگری نیز نهفته است، ولی ما به بعضی از جنبه ها که مفسرین در کتاب های خویش اشاره کرده اند، پرداختیم؛ که همگی دلالت بر ارتباط و تناسب بین سوره ها می دهند، از خداوند سبحان مسئلت داریم تا نور و هدایت قرآنی بر قلبهایمان بتاباند.

اسلام – قرآن و تفسير

IslamQT.Com

==============

أبو أنس