اسلام، قرآن و تفسیر

مناسبت سورۀ فاتحه به عنوان أم القرآن

امام بقاعی می گوید: سورۀ فاتحه هر آنچه در قرآن آمده، را در خود جمع نموده است، سه آیۀ اول در بردارندۀ همۀ معانی اسماء حسنی و صفات بلند مرتبۀ خداوند هستند، پس هر چه در قرآن آمده، از تفصیل جوامع سورۀ فاتحه می باشد، و سه آیۀ آخر از {اهدنا} شامل هر چیزی است که سبب وصول به سوی خداوند ، و پیوستن به رحمتش، و انقطاع از غیر آنها می شود، بدون شک هر چیزی در قرآن آمده از تفصیل جامع این مسائل است.

ابن قیم در مقدمۀ کتابش "مدارج السالکین" می گوید: بدون شک این سوره شامل رد بر همۀ گروه های اهل بدعت و گمراه شده می باشد، و بیان کننده منازل سائرین، و مقامات عارفین است، و بیان اینکه هیچ سوره ی غیر از این سوره نمی تواند، در مقام آن قرار گیرد، و جایگزین آن شود، به همین خاطر نه در تورات و نه در انجیل مثل آن نازل شده است.

این سوره با وجود اختصارش – همان طورکه شیخ سعدی می گوید: این سوره شامل چیزی است، که هیچ سوره از سوره های قرآن شامل نمی باشد، متضمن توحید سه گانه است، توحید ربوبیت که از قول خداوند { رب العالمين }گرفته شده است، و توحید الوهیت، که افراد خداوند در عبادت است، از لفظ {الله} و قولش { إياك نعبد } گرفته شده است، و توحید اسماء و صفات، که اثبات صفات کمال برای الله جل جلاله است که الله برای خودش اثبات نموده، و یا رسول الله (صلی الله علیه وسلم) برای او اثبات نموده، بدون تعطیل، و بدون تمثیل و بدون تشبیه، و لفظ (الحمد) دلالت بر آن می دهد.

و اثبات پاداش بر اعمال در آیه ی { مالك يوم الدين } مأخوذ شده، لفظ (الدین) دلالت بر جزاء به عدل می دهد، چون (الدین) به معنای جزای به عدل است.

و قول خداوند { إياك نعبد وإياك نستعين } در بردارنده  اخلاص دین برای الله تعالی، و عبادت و استعانت به وی می باشد.

و آیۀ { اهدنا الصراط المستقيم } متضمن اثبات نبوت است، چون رسیدن به راه راست بدون رسالت امکان پذیر نیست، همچنین متضمن اثبات قدر است، و اینکه انسان فاعل حقیقی است، بر خلاف فرقۀ قدریه و جبریه، بلکه این آیه ردی بر همۀ گروههای اهل بدعت و گمراه است.

اما سید قطب (رحمه الله) می گوید: اين همان سوره‌ي بر گزيده شده براي تكرار در هر نمازی است‌. سوره‌ای‌که بدون آن هیچ نـمازی درست نمی‏باشد، در آن - با وجودکوتاه بودنش -  همه اصول ‌کلی و زیر بنای اندیشه‌ي اسلامی نهفته است و بسی‌ گرایشهای درونی و حسی بیرون دمـیده از آن اندیشه را، در خود نهفته دارد.

بعضی از اهل علم می گویند: خداوند کتبی را نازل کرده، و همۀ این کتب را در کتب سه گانه (زبور- تورات- انجیل) جمع نموده، و همه این سه کتب را در قرآن جمع کرده، و قرآن را در سورۀ فاتحه جمع نموده ، و فاتحه را در { إياك نعبد وإياك نستعين } جمع شده است.

به شکل عموم سورۀ فاتحه در بردارندۀ همۀ معانی قرآن عظیم الشأن است، و شامل مقاصد اساسی آن می باشد؛ این سوره شامل مقاصد و اهداف زیادی شامل: اصول الدین و فروع آن، و عقیده و عبادت و قانونگذاری و اعتقاد به روز آخرت و ایمان به صفات خداوند، و افراد به عبادت و استعانت، و دعا، و طلب هدایت به راه راست، و پیمودن طریق صالحین، و دوری از راه اشقیاء و گمراهان و غیره می باشد.

IslamQT.Com 

 اسلام- قرآن و تفسیر

============