اسلام، قرآن و تفسیر

تفسیر تحلیلی سورۀ فاتحه (3)

اهدنا الصراط المستقیم

هنگامی که سپاس و ستایش خداوند بزرگ سپری شد، جا دارد که از او درخواست شود، همچنانکه در حدیث قدسی آمده: (فنصفها لعبدی و لعبدی ما سأل) (نصف سوره فاتحه مال بنده‏ام است و برای بنده‏ام است هر چه بخواهد).

و این کاملترین حال وضع درخواست کننده است که اول حمد و ستایش درخواست شونده را کند سپس آنچه را که نیاز دارد از او، هم برای خود و هم برای برادران مسلمانش درخواست کند، (اهدنا الصراط المستقیم: خدایا ما را به راه راست هدایت کن).

این آیه دلیلی بر جایز بودن توسل کردن به اسماء و صفات خداوند و اعمال صالح است، زیرا اول سپاس و ستایش خداوند را کرد و او را بزرگداشت و در این راستا این اسماء و صفات را بکار برد: (رب العالمین، الرحمن الرحیم، مالک یوم الدین) سپس خداوند را در بندگی و درخواست کردن از او یکتا دانست، بعد از انجام این اعمال صالح و تقدیم آنها به پیشگاه خداوند، شروع به خواستن و طلب کردن هدایت برای خود و برادران مسلمانش کرد که خداوند ما را به راه راست، همان اسلام حقیقی هدایت فرما، اسلامی که از هر عیب و نقصی بدور است و از هر گونه خرافه پرستی پاک و بی غل و غش است و این راه تنها راهی است برای رسیدن به آنچه که خداوند آن را دوست دارد و بر انجام آن راضی است و پیامبر (صلی الله علیه وسلم) رساننده آیات و بیان کننده آنها است.

اگر انسان مسلمان به آیات قرآن نگاه کند، می‏بیند که همه آیاتی که در مورد دعا و طلب کردن از خداوند آمده است، بحث توسل – نزدیکی جستن به خداوند – پیش کشیده شده است، مثل توسل کردن به ذات خداوند، اسماء و صفات خداوند، اعمال صالح و دعای انسان صالح زنده، و این گویای این مطلب است که آداب دعا چنین است که انسان اول باید حمد و ستایش و تمجید خداوند را نماید، سپس توسط یکی از راههای مشروع توسل به خداوند توسل جوید، بعداً دعا و درخواستش را از خداوند بیان کند و درصدد رفع حاجت و نیازش بر آید.

خداوند بزرگ در نقل قولی که از یونس (علیه السلام) – ذوالنون – در قرآن آورده، دعا و درخواست او را چنین بیان می‏کند. (فنادی فی الظلمات أن لا إله إلا أنت سبحانک إنی کنت من الظالمین) (انبیاء/87) (پس در آن ظلمتها فریاد کرد که پروردگارا، خدایی جز ذات یکتای تو نیست تو از شرک و شریک و هر عیب و آلایش پاک و منزهی و من از ستمکارانم).

با کمی تأمل پی می‏بریم که یونس (علیه السلام) وقتی در شکم ماهی به دام افتاد هیچ راهی را برای توسل جستن به خداوند غیر از حمد و ستایش خداوند و پاک و منزه یاد کردن او نیافت.[1]

هدایت مورد نظر در این آیه، راهنمایی و موفقیت در عبودیت است، در اینجا خداوند هدایت را به خودش ربط داده است. و از زبان بندگانش می‏فرماید: (اهدنا الصراط المستقیم: پروردگارا ما را به راه راست هدایت فرما). که هدایت به معنای این است، خدایا راه راست را به ما نشان بده، تن و روانمان را سالم نگه دار، از بیماری  و ناراحتی ما را نجات بده، رزق و روزی حلال نصیبمان گردان، از نعمتهای دنیوی و اخروی به ما ارزانی گردان و ما را پند و موعظه ده.

خداوند می‏فرماید: (و هدیناه النجدین) (بلد/10) (و راه خیر و شر را به او نشان دادیم).

یعنی خوب و بد، هدایت و شقاوت را برای انسان به طور روشن و آشکارا بیان کردیم و در جاهای دیگی در قرآن خداوند هدایت را با حرف (إلی) آورده و می‏فرماید:

(اجتباه و هداه إلی صراط مستقیم) (نحل/121) (که خداوند او را به رسالت برگزید و براه مستقیمش هدایت فرمود).

(فاهدوهم إلی صراط الجحیم) (صافات/23) (پس آنها را به راه جهنم هدایتشان کنید).

(و انک لتهدی إلی صراط المستقیم) (شوری/52) (و حقیقتاً تو مردم را به راه راست هدایت خواهی کرد).

در این آیات حروف (إلی) به معنای به سوی هستند، یعنی خداوند بعد از اینکه انسانها را خلق کرد آنها را به سوی راه خیر و شر هدایت تکوینی کرده است، با اختیاری که خداوند به انسانها داده، آنها را در انتخاب راه خیر و شر مختارند و این اختیار همان هدایت تکوینی است.

و در جای دیگری از قرآن خداوند هدایت را با حرف (ل) آورده، همچنانکه اهل بهشت می‏گویند:

(و قالوا الحمد لله اذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا أن هدانا الله) (اعراف/43) (و گفتند، ستایش برای خدایی که ما را بر این مقام راهنمایی کرد، که اگر هدایت – و لطف – الهی نبود ما به خودی خود در این مقام راه نمی‏یافتیم).

که هدایت در این آیه به معنای توفیق الهی در حق انسان و اهل قرار دادن انسان برای آن مقام است.

امام طبری (رحمه الله) در مورد (الصراط المستقیم) می‏فرماید: اجماع امت اسلامی بر این قرار دارد که (الصراط المستقیم) یعنی راه راست، واضح و بدون هر گونه کجی و انحرافی و این مسئله در نزد کلیه عرب زبانان به ثبوت رسیده است. به همین دلیل طبری (رحمه الله) می‏گوید: آنچه را به عنوان قول ارجح در مورد این آیه قبول دارم این است که، خدایا ما را یاری ده تا بر آنچه که تو به آن راضی هستی و بندگانت را به آن امر کرده‏ای ثابت قدم و استوار باشم، و نعمتهایت را بر ما ارزانی دار و رحمتت را از ما بسته مدار، این همان (الصراط المستقیم) است، زیرا هر کسی را که خداوند تمکین و هدایت دهد، بر آن تمیکن و هدایتی که شامل حال پیامبر (صلی الله علیه وسلم) ، راستگویان و شهیدان کرده است، دیگر این انسان بر دین اسلام،تصدیق پیامبران (علیه السلام)، دست گرفتن به قرآن، انجام دادن هر آنچه که به او امر شده، دست کشیدن از هر آنچه منع شده، پیروی کردن از راه و روش پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و چهار خلیفه راشد و جانشینان بر حقش و ایمانداران تسلط و تمکین یافته و خداوند قدمهای او را در پیمودن راه حق استوار و ثابت گردانده و همه این موارد همان معنای (الصراط المستقیم) است.

اهداف این آیه:

1-  تشویق انسان بر دعا و طلب و درخواست خالصانه از خداوند بزرگ، خصوصاً طلب هدایت به راه راست و روشن اسلام. خداوند می‏فرماید:

(ألیس الله بأعلم بالشاکرین) (انعام/53) (آیا خدا به احوال شاکران و سپاس گذاران داناتر است).

جمعی از اصحاب رسول الله (صلی الله علیه وسلم) گفته اند: منظور از (الصراط المستقیم) یعنی راه اسلام.

2-  خداوند بزرگ به ما یاد می‏دهد هدایت بر راه راست را از او بخواهیم، بدون آنکه کسانی را که بر راه راست بودند مورد نظرمان باشند، زیرا اگر راه راست و نشانه‏هایش را شناختیم و آن را پیدا نمودیم، کسانی را که بر راه راست بودند نیز خواهیم شناخت، و در این حال می‏گوئیم: (صراط الذین انعمت علیهم) پس حق را بشناس پیروان حق را خواهی شناخت. حق هم (الصراط المستقیم) است و پیروان این صراط هم کسانی‏اند که خداوند بزرگ، نعمت و الطاف خودش را شامل حال آنها کرده است، آنها پیامبران، راستگویان، شهیدان و انسانهای صالح هستند که دوستی با چنین انسانهایی چقدر لذت بخش و پر برکت است.

IslamQT.Com 

اسلام-قرآن و تفسیر

============

منبع: تفسیر سورة الفاتحه – اثر دکتر محمد بن جمیل زینو، مترجم علی صارمی.