اسلام، قرآن و تفسیر

تفسیر تحلیلی (بسم الله )

کلمه (بسم الله) اسم یا فعل است، یعنی می‏تواند هر دو باشد، و این دو به همدیگر نزدیکند و برای تأیید هر دو دلیل قرآنی وجود دارد.

آن کسی که (بسم الله) را به عنوان اسم قلمداد کرده، تقدیرش چنین است: (بسم الله أبتدا: به نام خدا آغاز می‏کنم) و خداوند در قرآن می‏فرماید: (و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها و مرساها إن ربی لغفور رحیم) (هود/41) (و دستور داد که شما مؤمنان سوار کشتی شوید تا به نام خدا کشتی هم روان شود و هم به ساحل نجات رسد، خدای من حقیقتاً صاحب مغفرت و رحمت است).

آن کسی که (بسم الله) را به عنوان فعل قلمداد کرده، بخاطر این فرموده خداوند است:

(إقرأ بسم ربک الذی خلق) (علق/1) (بخوان به نام پروردگارت که آفرید).

هر دوی این دلایل درستند، زیرا فعل همواره باید مبنای مصدری داشته باشد و تو می توانی هم تقدیر فعلی و هم تقدیر مصدری را اعمال نمایی، به طور مثال هم می‏توانی بگویی: (أشرب بسم الله: با نام خداوند می‏نوشم) و هم (بسم الله أبتدا بشربی: با نام خداوند نوشیدن را آغاز می‏کنم). این مسئله بستگی به آن فعلی است که در اول می‏آوری، حال نوع فعل فرقی نمی‏کند که خوردن، آشامیدن، نماز خواندن، وضو گرفتن و ... باشد، زیرا ذکر نام خداوند در اول کلیه این افعال چه برای تبرک جستن یا شروع کردن یا استعانت خواستن یا قدرت گرفتن باشد مشروع و درست است. والله اعلم.

(الله) اسم علم برای خداوند بزرگ و عظیم است، و گفته شده (الله) اسم اعظم است، چون با تمام اسماء و صفات دیگر وصف می‏شود و همه آنها وصف این نامند، همچنانکه خداوند بزرگ می‏فرماید:

(هو الله الذی لا إله إلا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمن الرحیم) (22)

(هو الله الذی لا إله إلا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عما یشرکون، هو الله الخالق البارئ المصور له الأسماء الحسنی یسبح له ما فی السموات و الارض و هو العزیز الحکیم) (حشر/23-24).

(او خدایی است که هیچ خدایی غیر او شایسته پرستش حقیقی نیست که دانای نهان و آشکار عالم است و او بخشنده و مهربان است، او خدایی است که هیچ معبودی بغیر او شایسته پرستش و حقیقی نیست، سلطان مقتدر عالم پاک از هر نقص و آلایش و منزه از هر عیب و ناشایست ایمنی بخش نگهبان جهان و جهانیان غالب و قاهر بر همه مخلوقات با جبروت و عظمت و بزرگوار و برتر و پاکست از هر چه بر او شریک پندارند، او خدای خالق عالم وجود و پدید آورنده بی سابقه و صورتگر مخلوقات، برای او نامهای نیکوی بسیاری است و آنچه در آسمان و زمین است همه به تسبیح و ستایش جمال و جلالش مشغولند و اوست خدای یکتا، مقتدر و حکیم).

در این آیات تمام این نامها به عنوان صفت برای نام (الله) قرار داده شده‏اند، (و لله الأسماء الحسنی فادعوه بها) (تمام اسمهای پاک و زیبا برای (الله) است و الله را با آن اسمها بخوان).[1]

ابوهریرة (رضی الله عنه) از پیامبر (صلی الله علیه وسلم) روایت می‏کند که: (إن الله تسعة و تسعین إسماً مائة إلا واحدا من أحصاها دخل الجنة)[2] (خداوند بزرگ 99 نام دارد، صد نام بغیر از یک نام نباشد، هر کس این نامها را به معنای واقعیشان درک کند و بداند به بهشت می‏رود).

[مترجم: صرف شمردن این نامها مورد نظر نیست، بلکه انسان باید توحید اسماء و صفات را داشته باشد و آن نامها را به معنای واقعی درک کند و به مضامین آنها عمل نماید، برای توضیح بیشتر می‏توانید به کتابهای عقیده که در آنها مباحث توحید اسماء و صفات آمده است – مثل کتاب القواعد المثلی فی اسماء الله تألیف شیخ محمد بن صالح العثیمین – مراجعه کنید].

(أحصاها): معنای آن این است که انسان معانی اسماء و صفات خداوند را بفهمد و نسبت به آنها درک درستی داشته باشد، و به حقیقت آنها عمل کند و توحید عملی نسبت به آنها داشته باشد، یعنی دارای توحید الوهیت، ربوبیت و اسماء و صفات باشد و این توحید را در اعماق قلبش تثبیت کرده باشد، بعد از آن – بدون آنکه خللی چه از لحاظ اعتقادی و چه از لحاظ عملی در آن بوجود آید – اگر بر این توحید واقعی از دنیا رفت، داخل بهشت می‏شود.

اما اگر معنای (أحصاها) حفظ کردن این اسماء و صفات توسط انسان و بدون درک آنها باشد و شب و روز آنها را بخواند و بشمارد و انواع اعمال و گفتار متناقض آنها را داشته باشد، این معنایی صد درصد اشتباه است و این شخص هرگز داخل بهشت نمی‏شود، زیرا در این حدیث منظور از کلمه (أحصاها) فهمیدن و درک معنای واقعی اسماء و صفات خداوند و عمل کردن به آنهاست.[3]

بسم الله الرحمن الرحیم

از ابن عباس (رضی الله عنه) روایت است که: (أن رسول الله (صلی الله علیه وسلم) کان لا یعرف فَصل السورة حتی ینزل علیه بسم الله الرحمن الرحیم)[4] (پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فاصله بین دو سوره را نمی‏دانست تا اینکه – بسم الله الرحمن الرحیم – بر او نازل شد).

علمای اسلام در مورد اینکه (بسم الله الرحمن الرحیم) آیه‏ای از آیه‏‏های سوره نمل است، اتفاق نظر دارند، ولی در مورد اینکه (بسم الله الرحمن الرحیم) آغاز سوره‏ها آیه‏ای جداست یا اینکه فقط در سوره فاتحه به عنوان آیه‏ای جدا محسوب می‏شود، یا فقط برای جدا کردن سوره‏های قرآن از همدیگر آمده است اختلاف نظر دارند. و قول صحیح و راجح در این مورد این است که (بسم الله الرحمن الرحیم) در آغاز سوره‏ها فقط برای جدا کردن سوره‏ها از همدیگر آمده است، همچنانکه در حدیثی که از ابن عباس (رضی الله عنه) نقل کردیم نیز چنین اشاره شده است.

آن دسته از علمایی که معتقدند (بسم الله الرحمن الرحیم) در سوره فاتحه بعنوان آیه‏ای مستقل آمده است، در نمازهای جماعت جهری لفظ (بسم الله الرحمن الرحیم) را با صدای بلند قرائت می‏کنند ولی آن دسته از علمایی که معتقدند (بسم الله الرحمن الرحیم) در سوره فاتحه آیه‏ای مستقل محسوب نمی‏شود در نمازهای جماعت جهری آن را با صدای آهسته و خفیف قرائت می‏کنند. و بر هر یک از این اقوال دسته‏ای از صحابه فتوی داده و عمل کرده‏اند.

[مترجم: این یک مسئله اختلافی است و نمی‏توان گفت قول دسته‏ای حق و دسته دیگر باطلند، ولی آنچه از چهار خلیفه اسلام (رضی الله عنه) روایت شده این است که آنها با صدای آهسته و آرام (بسم الله الرحمن الرحیم) را در نماز جماعت تلاوت کرده‏اند و همچنین عده زیادی از پیروانشان نیز این کار را کرده‏اند و مذهب ابوحنیفه و سفیان ثوری و احمد بن حنبل نیز چنین است].

خلاصه کلام: اجماع امت بر هر دو طریق – چه با صدای بلند و چه آهسته گفته شود – وجود دارد یعنی هر دو طریق درست و قابل قبول هستند.

نتیجه گیری از این آیه:

1-    (بسم الله الرحمن الرحیم) قسمتی از آیه‏ای از آیه‏های سوره نمل است.

2-    (بسم الله الرحمن الرحیم) برای جدا کردن بین سوره‏ها نازل شده است.

3-    (بسم الله الرحمن الرحیم) اولین آیه سوره فاتحه است. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمودند:

(الحمد لله رب العامین، أم القرآن، أم الکتاب و السبع المثانی...)[5] (الحمد لله رب العالمین، مادر قرآن، مادر کتاب، و هفت آیه‏ای که تکرار می‏‏شوند).

خداوند می‏فرماید: (و لقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم) (حجر/87) (- ای محمد – همانا هفت آیه‏ای که تکرار می‏شوند با ثنا و این قرآن با عظمت را بر تو فرستادیم).

از ام سلمة (رضی الله عنه) روایت است که: (أن النبی (صلی الله علیه وسلم) قرأ الفاتحة و عدا البسملة آیة منها)[6] (پیامبر (صلی الله علیه وسلم) سوره فاتحه را خواند و (بسم الله الرحمن الرحیم) را آیتی از سوره فاتحه بحساب می‏آورد).

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

============

منبع: تفسیر سوره الفاتحه – اثر دکتر محمد بن جمیل زینو، مترجم علی صارمی.