اسلام، قرآن و تفسیر

تابعین و تفسیر قرآن کریم

در نزد اهل علم این حقیقت به اثبات رسیده است که آنچه از تفسیر آیات قرآن از رسول خدا صلی الله علیه وسلم برای ما روایت شده است، تمام قرآن را در بر نمی گیرد. بلکه تمام آنچه  به ما رسیده است  تنها تفسیر بعضی از آیات قرآن می باشد که حضرت صلی الله علیه وسلم در اثر حادثه ای که پیش آمده یا در جواب سوالی که از ایشان شده، آیات را تفسیر کرده اند.

بعد از رسول الله صلی الله علیه وسلم، زمان صحابه فرا رسید، که ایشان، آنچه را که در توان داشتند در مورد تفسیر از حضرت رسول صلی الله علیه وسلم روایت نمودند، و در ایاتی که تفسیر آن از رسول خدا صلی الله علیه وسلم به ثبوت نرسیده بود به اجتهاد پرداخته ونظر دادند، و سپس بعد از گسترش دولت اسلامی و گرویدن گروه گروه مردم به دین مبین اسلام، در بلاد مختلف اسلام پخش شدند و دانش تفسیری خود را به مسلمانان بعد از خود انتقال دادند.

در اثر  پخش شدن اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم درکشور ها و مناطق مختلف ، مکاتب علمی متعددی که نقل کننده ی علوم صحابه کرام  و اجتهادات شرعیشان بود، به وجود آمد؛ که  یکی از جمله ی آن علوم ، دانش تفسیر کتاب الله بود، که مکتب مکّه، مکتب مدینه ، مکتب کوفه و دیگر مکاتب علمی تفسیر به وجود آمدند.

بسیاری از کسانی که صحبت صحابه ی رسول خدا صلی الله علیه وسلم را داشته اند، در این علم غواصی کرده از علوم آن بزرگان بهره برده، از راه وشیوه آنان تأثیر پذیرفتند و در تفسیر کتاب الله از سنت آنان پیروی نمودند.

یکی از شیوه های تابعین رضی الله عنهم در تفسیر این بود که قرآن را با قرآن ، یا با سنّت تفسیر می فرمودند، و اگردر این دو مراد خود را نمی یافتند، اجتهاد می کردند،و رأی خود را اعمال می نمودند تا مقصود آیات را کشف کنند.

هرکس در کتابهای تفسیر که به ما رسیده دقت کند، به راحتی بسیاری از گفته های تابعین را  درخواهد یافت که ، بوسیلۀ رأی و اجتهاد منضبط  به میزان شرع حنیف، آنها را بیان داشته  اند.

علما در رجوع به اقوال تابعین و عمل به گفته هایشان، در صورتی که نصی از رسول خدا صلی الله علیه وسلم یا گفته ای از صحابه نباشد، اختلاف نظر دارند،از امام احمد رحمه الله در حجیت استناد به قول تابعین دو روایت آمده است، امّا طبق نظر اکثر دانشمندان ، باید به رأی تابعین در تفسیر عمل کرد، زیرا تابعین اکثر تفسیرات و حتی مذاهب تفسیری خود را نیز را از صحابه رضی الله عنهم  نقل و اخذ فرموده اند. از این روست که امام مجاهد،رحمه الله می فرماید که : من سه بار قرآن را از فاتحه تا آخر  پیش ابن عباس(رضی الله عنهم) بررسی کردم طوری که سر هر آیه ایشان را نگه داشته و در باره ی آن سؤال می کردم. بقیه ی تابعین، مانند قتاده و سعید بن جبیر و دیگران هم چنین بوده اند.

بنابر آنچه گفتیم، جای شگفتی ندارد که می بینیم اقوال تابعین تا به این حد زیاد، در کتابهای تفسیر ثبت و ضبط شده، زیرا بعضی از تابعین خود کتاب خاصی در تفسیر نوشته اند، مانند تفسیر امام مجاهد که  گذشت زمان و حوادث مختلف نتوانسته بر آن تأثیری بگذارد و سالم به دست ما مردم این زمانه رسیده است. امّا با همه ی آنچه (در باره ی تلاش تابعین و مقام آن حضرات) گفتیم، باز هم ناگزیریم این را هم اضافه کنیم که : یکی از ویژگیهای تفسیر دوره ی تابعین رضی الله عنهم راه یافتن بعضی از روایات اسرائیلی به بعضی تفاسیر، به علت توسعه یافتن قلمرو سرزمینهای اسلامی و گرویدن بسیاری از اقوام غیر عرب  و از جمله اهل کتاب به دین اسلام بوده که بعضی داستانها  و حکایاتی را نقل کرده اند که بویی از حقیقت ندارد، که این اقوال بعد ها به نوبه ی خود با شیوه های گوناگون در کتب تفسیر رخنه نمودند.

خلاصه کلام اینکه: تفسیر تابعین از دو جهت دارای ارزش می باشد: یکی از این لحاظ که آنان اقوال حضرات صحابه رضی الله عنهم و اجتهاداتشان را برایمان نقل نموده اند، و دیگری از این نظر که آنان از نظر زمانی به دوران رسالت حضرت رسول صلی الله علیه وسلم نزدیکتر بودند ، زمانی که فطرت انسانها  هنوز سالم بود و کسی جرأت نمی کرد، طبق هوای نفس و دلخواه خود در کتاب الله نظر بدهد .

با اینکه این بدان معنا نیست که تفسیر تابعین از اقوال ضعیف و آراء مرجوح خالی است، بلکه حقیقت این است که در آنها مقداری از اقوال ضعیف هست، که از ارزش و مکانت والای آن چیزی نمی کاهد.

با توجه به اهمیت این مرحله(دوران تابعین رضی الله عنهم) از مراحل تفسیر، در باره  مهم ترین شخصیت های این عصر، تحقیقاتی به عمل خواهیم آورد، تا مهم ترین تلاشهای آنان در تفسیر قرآن کریم را در حد توان نشان دهیم، و نسل های آینده را با معرفی این بزرگان وعلما که باعث حفظ دین شدند و پرتو تمدن اسلام را به بسیاری از کشورها، منتقل کردند، یاد آور سازیم.

 از الله توفیق و قبولیت و حسن خاتمه می خواهیم.

IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================

ترجمه: عبیدالله