اسلام، قرآن و تفسیر

امام طبري و منهجش در تفسیر قرآن

محمد بن جرير طبري یکی از علماء معتبر و معتمد امت اسلامی در سال 224هـ دیده به جهان گشود، او از اهل آمل طبرستان بود، در طلب علم به بلادها و شهرهای مختلف سفر کرد، و اقلیم های زیادی را دور زد؛ در مصر و شام و عراق کسب علم کرد، و احادیث زیادی را شنید؛ سپس عصای سفر خویش را انداخت و در بغداد مرکز حضاره ی اسلامی مستقر شد، و در همان جا باقی ماند تا اینکه در سال 310 هجری دار فانی را وداع گفت.

الف- زندگی علمی امام ابن جریر طبری رحمه الله 

ابن جریر طبری فردی فقیه و عالم بود، وی در علوم زیادی همچون قراءات و تفسیر و حدیث و فقه و تاریخ و غیره کسب معرفت کرد، و در اکثر این تخصصات از خود تألیفات علمی بجای گذاشت، ولی آنچه که امروز در اختیار ما قرار دارد، کتاب تفسیرش به اسم "جامع البيان في تفسير القرآن" و کتاب "تاریخ الملوک" است که از تاریخ آدم یعنی شروع آفرینش تا عصر خویش را به رشته ی تحریر در آورده است؛ کتاب تفسیر و تاریخ که از ابن جریر به جای مانده است، یکی از معتبرترین کتب در مراجعه و مصادر به شمار می آید. همین بس است که تا به حال بیش از 100پایان نامۀ در مقطع فوق لیسانس و دکترا در مورد ابن جریر و کتب وی نوشته شده است.

امام طبری صاحب مذهب فقهی نیز بوده است، ولی به خاطر اینکه اتباع وی در انتشار آراء و نظریات وی تلاش نکردند، مذهب فقهی که داشت، به مرور زمان منقرض شد.

در مورد همت و توان ابن جریر در تألیف و تصنیف کتب بهتر است این قصه را که ابن سبکی در طبقات شافعی ذکر کرده است، بشنویم: ابن سبکی در طبقات کبری نقل می کند: که روزی ابن جریر طبری خطاب به اصحابش گفت: كه آيا برای تفسير قرآن فعالیت می کنید؟ پرسيدند اوراق آن چه مقدار خواهد بود؟ گفت: سى هزار ورق. گفتند اين مقدار عمر انسان را بپايان ميرساند پيش از آنكه کتاب به پايان رسد. پس طبرى آنرا در سه هزار ورق مختصر كرد. سپس از آنان پرسيد كه آيا برای جمع آوری تاريخ عالم، از زمان آدم تا عصر ما فعالیت می کنید؟ گفتند: اوراقش چه اندازه خواهد بود. طبرى آنچه را براى تفسير گفته بود براى تاريخ نيز ذکر کرد و آنان نيز همان پاسخ را كه پيش داده بودند، باز گفتند.

ابن جریر گفت: همتها مرده است! پس از آن تاريخ را نيز باندازه تفسير مختصر كرد. و به مقدار امروزی که در اختیار ماست بسنده کردند. ولی با وجودی که امام طبری کتاب تفسیر و تاریخ خویش را مختصر کرده است، ولی باز هم کمتر کسی است که بتواند، کتابی همچون تاریخ و تفسیر طبری تألیف کند.

 همچنین روایت شده است كه محمد بن جرير طبری در مدت چهل سال از عمرش هر روز چهل ورق مي نوشت، و این دلالت بر زندگانی علمی وی می دهد، اگر این مقدار را حساب کنیم، می بینیم نیاز به یک کتابخانه ی بسیار بزرگ است، تا این تألیفات را در خود جمع کند.

ب- تعریف کتاب "جامع البیان فی التفسیر القرآن"

ابن جریر طبری پدر علم تفسیر خوانده می شود، همان طور که پدر علم تاریخ اسلامی به حساب می آید. علماء بر منزلت علمی تفسیر طبری اجماع دارند، هیچ طالب علمی از آن بی نیاز نیست، خاصتا کسانی که طالب علم تفسیر هستند.

امام نووی می فرماید: امت اسلامی اجماع کردند که هیچ کس مثل طبری تصنیف نکرده است. و شیخ الاسلام ابن تیمیه می فرماید: تفسیر طبری از صحیح ترین تفاسیری است که نزد مردم وجود دارد.

این کتاب نزد متأخرین و متقدمین محل اعتبار و نظر بوده است، و یکی از مشهورترین کتب تفسیر به حساب می آید، تفسیر طبری جزء مرجع اول در تفسیر نقلی به حساب می آید، همچنین این کتاب در تفسیر عقلی و استنباط و توجیه اقوال و ترجیح بعضی از آنها بر بعضی دیگر، از رتبه و درجه ی حائز اهمیتی بر خوردار است.

تفسیر ابن جریر تقریبا در سی جزء بزرگ واقع شده است، این کتاب تا چند قرن جلوتر جزء کتب مفقوده به شمار می آمد، و هیچ اثری از ان وجود نداشت، ولی قدر خداوند بر این شد که این تراث علمی برای مسلمین باقی بماند، لذا نسخه ی از مخطوطه ی کامل از این کتاب نزد یکی از امراء نجد به نام "امیر حمود بن عبدالرشید" یافته شد، سپس از روی آن مخطوطه چاپ گشت، و یکی از دائرة المعارف غنی در تفسیر مأثور شناخته شد.

ج- منهج امام طبری در تفسیر "جامع البیان"

یکی از ممیزات تفسیر طبری منهج علمی است که وی در تفسیر خویش پیموده است، هر گاه کسی تفسیر وی را بخواند متوجه این امر خواهد شد، و به واضح بودن منهج او پی خواهد برد.

ابن جریر (رحمه الله) در "جامع البیان" اعتماد اساسی بر تفسیر مأثور(نقلی) دارد که از رسول الله صلی الله علیه و سلم و یا اصحاب کرام و یا تابعین ثابت شده باشد، و در مقابل کسی که قرآن را به مجرد رأی شخصی تفسیر می کند، شدیدا آن را انکار می کند؛ اگر چه خود وی در "جامع البیان" تفیسر بالرأی و یا ترجیح اقوال دارد، اما تمامی ان همراه با ادله ی معتبر است.

اما منهجش در تعامل با قراءات قرآنی:

ابن جریر در تفسیر آیات به ذکر قراءات مختلف پرداخته، و معانی مختلف را از بیان می دارد، در مقابل بیشتر وقتها قراءاتی که از ائمه ی قراءات اثبات نشده و نزد آنها معتبر نیست، را مردود دانسته، و گاهی وقتها یک قراءت را بر دیگری ترجیح می دهد، و احیانا به مساوی بودن دو قراءت اکتفا می کند.

ذکر قراءت مختلفه در تفسیر ابن جریر، به عنایت وی در علم قراءات بر می گردد، حتی نقل شده است که وی کتابی در هیجده جلد تألیف کرده است، که در آن به ذکر قراءات قرآنی از مشهور و شاذ و شروح آن پرداخته است، که ظاهرا این کتاب نیز به مرور زمان مفقود گشته است.

از منهج امام طبری در تفسیرش اینگونه است که وی به مسائلی که فایده ی در آن نیست اهتمام نمی ورزد، مانند شناخت اسماء اصحاب کهف، و نوع غذایی که در مائده ی آسمانی، بر عیسی علیه السلام نازل شد، و امثال آنها که معرفت آن دارای ارزش نمی باشد.

از منهج ابن جریر در تفسیرش، اهتمام خاص دادن به اجماع علماء است، لذا اگر در تفسیر آیه ی قرآنی اجماع امت باشد، به آن راضی شده، و مورد حجت قرار می دهد.

ابوجعفر طبری در تفسیر آیات، خاصتا هنگام ترجیح بعضی اقوال، به کلام عرب باز می گردد و بر اشعار ایشان اعتماد می کند، لذا تفسیر وی غنی از اشعار شعراء قدیم است، و می توان در این مورد یک رساله ی جامعه ی نوشت. همچنین وی در کتاب خویش ترجیح مذاهب نحوی و صرفی نیز دارد.

همان طور که گفتیم امام طبری صاحب مذهب فقهی است، که به کثرت در تفسیر آیات احکام و مناقشه ی و ترجیح و تعلیل آن، برای خواننده مشخص می شود، که وی مقلد فقهی نمی باشد.

از منهج ابن جریر در تفسیرش، پرداختن به مسائل علم کلام و عقیده، و رد زدن بر کسی مخالف اهل سنت و جماعت باشد. این منهج در رد آراء معتزله و امثال آنها در کتاب ابن جریر نمایان است.

اما موقف ابن جریر در نقل اسرائیلیات بگونه ی است که وی در تفسیر خویش، به ذکر اخبار و قصص مأخوذه از بنی اسرائیل می پردازد، که اسنادش را به کعب الآحبار و وهب بن منبه و ابن جریج و السدی و غیره می رساند.

اگر چه در کتاب ابن جریر روایات اسرائیلی بسیاری وجود دارد، که نیاز به بررسی و تحقیق این روایات است، اما به خاطر ملتزم بودن وی در ذکر اسانید هیچ نوع گناهی بر وی نخواهد بود، چرا که از منهج ابن جریر در تفسیرش این است که اقوال را به گوینده سوق می دهد، و گاهی وقتها به صحت یا سقم آن می پردازد، ولی به طور کلی وی بر اسانید حکم نمی کرد، و صحت و ضعف ان را بر عهده خواننده می گذاشت.

این مقاله ی کوچکی بود که در خلال آن با زندگی و نشأت شیخ مفسرین و منهجش در تفسیر "جامع البیان" اطلاع پیدا کردیم، از خداوند متعال می خواهیم که اجری بی پایان در قبال این تراث علمی به ابن جریر طبری عطا کند.

IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================

ترجمه و تحقیق: أبو أنس

برگرفته شده از:

*کتاب التفسیر و المفسرون/ تألیف : الدكتور محمد حسين الذهبى.

*سایت اسلام ویب.