اسلام، قرآن و تفسیر

انواع تفسير به رأي از دیدگاه امام شاطبی

شيوة اصلي تفسير قرآن همان تفسير قرآن با قرآن يا قرآن با حديث است، و نيز اگر معاني قرآن مجيد با رعايت قواعد و دستورات زبان عربي و موافق با اصول شريعت بيان شود آن هم يکي از شيوه هاي درست تفسير قرآن مجيد ميباشد.

ولي اگر در بيان مفهوم آيات قرآن، اصول شريعت و قواعد و دستورات زبان عربي رعايت نشود، اين روش درست تفسير قرآن گفته نشده بلکه تفسير به رأي ناميده ميشود.

و در سنن ترمذي روايتي نقل شده است که پيامبر اکرم - صلى الله عليه وسلم - ميفرمايد: "هر کس قرآن را با رأي خويش تفسير کند براي خود جايي در جهنم جستجو کند".

در اينجا مراد از علم يعني دانستن قواعد زبان عربي و آگاهي به اصول و قوانين شرعي است و بدون شک کسي که به آن دو علم، آگاهي نداشته باشد براي او تفسير نممودن قرآن مجيد حرام است.

و علامه شاطبي در جلد سوم کتاب موافقات فرموده است: رأي بر دو قسم است:

1- آنکه مطابق با کتاب الله و سنت رسول الله - صلى الله عليه وسلم - و قواعد و دستورات زبان عربي است که از اين رأي اعراض و تسامح کردن امکان ندارد.

2- آن رأي که موافق دلايل شرعيه و قواعد دستورات زبان عربي نباشد، مسلماً چنين رأي قابل اهانت و رد است.

امام ابوبکر جصاص رازي رحمه الله در احکام القرآن می گوید: پيامبر - صلى الله عليه وسلم - فرموده است که: "من قال في القرآن برأيه فأصاب فقد أخطأ" اگر شخصي قرآن را با رأي خود تفسير کرد و درست گفت باز هم اشتباه کرده است. يعني اگر کسي بدون بکارگيري اصول تفسيري بر اساس گمان و برداشت شخصي قرآن را تفسير کرد مرتکب اشتباه شده است.

و اگر نه شخصي که مطالب آيات قرآني را بر اساس معاني صحيح و آنچه که جمهور بر آن اتفاق دارند تفسير کند قابل تعريف و تمجيد و سزاوار پاداش و اجر است.

و خداوند متعال نسبت به چنين اشخاصي فرموده است: { لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ } . (نساء: 83). "كسانى از آنان كه آن را در مى يابند، [مصلحت ] آن را مى شناختند".

براي کسي که قصد درک مطالب قرآني را دارد لازم است که به تاريخ اقوامي که در قرآن ذکر شدهاند و مذاهبي که مورد خطاب واقع گرديده و نيز تاريخ اسلام و سيرت پيامبر - صلى الله عليه وسلم - آگاهي کامل داشته باشد، و هر چند آگاهي بيشتر داشته به همان مقدار مفاهيم آيات قرآني برايش آشکارتر خواهد شد منظور اين است که: قرآن مجيد در زمان نزولش چهار فرقه گمراه: (مشرکين، يهود، نصاري و منافقين) را به صورت خصوصي مورد خطاب قرار داد و عقايد و اعمالشان را تنقيد کرد و از اخلاق زشت آنها پرده برداشت.

حال اگر شخصي بر عقايد، اخلاق و زندگاني سياسي آن فرقههاي باطل اطلاعات و آگاهي کافي نداشته باشد اسلوبهاي بيان و قوت استدلال آياتي را که آنها را مورد خطاب قرار دادهاند به نحو احسن درک نميکند.

نيز قرآن مجيد مسلمانان را مخاطب نموده و آنها را در عقايد، عبادات، اخلاق و معاملات راهنمايي کرده و جريانات بسيار مهم و غزوات را بيان نموده است. حال اگر شخصي به شأن نزول آيات قرآني آگاهي نداشته باشد. آيات قرآني را بر مواضع صحيح حمل نميکند و بيم ميرود که در بسياري مواقع مرتکب اشتباهاتي شود. بر اين اساس، امام شاطبي رحمه الله در جلد سوم الموافقات ميفرمايد: کسي که قصد فهم مطالب قرآني را دارد شأن نزول برايش لازم است.

و در ادامه تشريح اصول، امام شاطبي رحمه الله سخن بسيار زيبا و جالبي ميگويد: اساس علم معاني و بيان بر آن است که گوينده نسبت به خطاب و مخاطبين آگاهي کامل داشته باشد که آن را "مقتضاي حال" ميگويند.

پس حقيقت اسباب نزول يعني دانستن مقتضاي حال، بسا اوقات بر اساس عدم آگاهي به مقتضاي حال مشکلات بسيار سختي ايجاد ميشود.

خلاصة کلام اينکه آگاهي به احوال مسلمانان زمان نزول قرآن و شناخت عقايد و رسوم فرقههايي که قرآن مورد خطاب قرار داده است، بسيار لازم و ضروري است.

امام شاطبي رحمه الله مي فرمايد: بر اثر عدم آگاهي محقق جوينده قرآن مجيد به فرهنگ و عادات عرب بسا اوقات چنان مشکلاتي پيش ميآيد که تنها راه نجات از آن، آگاهي و مراجعه به فرهنگ و عادات عرب است.

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

============

برگرفته شده از کتاب: راهنمای علم تفسیر

تألیف : مولانا محمد اویس نگرامی (رحمه‌الله)

مترجم : عبدالرحیم هاشم ‌زهی