اسلام، قرآن و تفسیر

علم تفسير و چگونگی پیدایش آن

1 - معناي لغوي تفسير

تفسير در لغت به معني "بيان و کشف" است که خداوند متعال در سوره مبارکه فرقان آيه 33 ميفرمايد:

{ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا } ... (فرقان / 33)

"آنان هيچ مثلي براي تو نميآورند مگر اينکه ما حق را براي تو ميآوريم با تفصيل و بيان بهتري".

پس "تفسير" از "فسّر" مأخوذ است، و آن به معني "بيان و کشف" است چنانکه در قاموس "الفسر الإبانة وکشف المغطي کالتفسير" آمده است، و فعل ثلاثي آن از باب "ضَرَب و نَصَرَ" است .

علامه ابن منظور افريقي رحمهالله در "لسان العرب" ميگويد: "الفسر" يعني "بيان" چنانکه گفته ميشود: "فَسَرَ الشيءَ وَفَسَّرَه" آن را بيان کرد.

و تفسير به معني بيان و آن هم بيان مراد الفاظ مشکل.

و چون تمام مشتقات ماده "فسّر" بر معني "بيان، کشف، توضيح و اظهار" دلالت دارد، پس ميتوان گفت: تفسير کلام يعني بيان معني، شرح، توضيح، کشف مراد و برطرف نمودن اشکال آن.

بنابراين، بعضي از اهل علم گفتهاند: "تفسير" آن علمي است که ابهام و مشکلات کلام را حل ميکند.

2- تفسير در اصطلاح

مفسران قرآن در تعريف اصطلاحي تفسير آرا و اقوال مختلفي دارند که امام جلالالدين سيوطي رحمه الله در کتاب "الاتقان" در اين مورد با تفصيل بحث نموده، ما از ميان آنها چند قول را برگزيده در ذيل به بيان آن ميپردازيم:

1- بسياري از علما گفتهاند: "تفسير" در اصطلاح، علم به نزول آيات قرآن، حالات، قصص، اسباب نزول، مکي، مدني، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، خاص، عام، مطلق، مقيد، مجمل، مفسر، حلال، حرام، وعده، وعيد، اوامر، نواهي، تعبيرات و مثالهاست.

2- علامه ابوحيان اندلسي رحمه الله، ميگويد: "تفسير" علمي است که در آن از کيفيت تلفظ الفاظ قرآن مجيد، معني و مراد الفاظ، حکم افرادي و ترکيبي و آنچه وابسته به آن است بحث ميشود.

3- علامه زرکشي رحمه الله ميگويد: "تفسير" آن علمي است که با استفاده از علوم مختلفي: صرف، نحو، بيان، اصول فقه، قراءات، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، مفهوم احکام و حکمتهاي قرآن مجيد دانسته ميشود.

دکتر ذهبي ميگويد: در حقيقت همه تعاريف يک مطلب را ميرساند. اينکه: علم تفسير آن علمي است که با آن در تعيين مراد الهي به اندازة وسع و توان بشري بحث ميشود. و به عبارتي ديگر، آن را فهم قرآن ميگويند و من از بيان تمام آن تعاريف، تعريف امام زرکشي را ترجيح ميدهم (1) .

علامه محمدتقي عثماني در علوم القرآن نيز تعريف امام زرکشي را برگزيده است (2) .

ولي دکتر خالدي ميگويد: زيباترين و جامعترين تعريف را امام طاهربن عاشور در مقدمه تفسير "التحرير والتنوير" بيان کرده و آن اينکه تفسير آن علمي است: که در بيان معني الفاظ قرآن و استنباط و استخراج احکام از آن به طور مختصر و يا مفصل بحث ميگردد.

ابن عاشور رحمه الله ميگويد: موضوع علم تفسير، الفاظ قرآن مجيد هستند که از نظر معني و استنباط احکام بحث ميشوند .

تعريف تأويل

1- معناي لغوي تأويل

تأويل مأخوذ از "الأول" به معني رجوع است. در قاموس آمده است:

"آل إليه أولاً ومآلاً" به سوي او برگشت، به او مراجعت نمود.

"أول الکلام تأويلاً" سخن را تشريح، تفسير و در آن تدبر نمود.

امام ابن منظور رحمهالله در "لسان العرب" ميگويد: "الأول" مراجعت کردن، بازگشتن و "آل شيء يؤول أولاً" چيزي بازگشت، مراجعت کرد و "أول الشيء" آن را به اصلش ارجاع داد، و "آلت عن الشيءِ" از آن روي گرداند .

2- تأويل در اصطلاح

بهترين و دقيقترين تعريف اصطلاحي را امام راغب رحمه الله نموده که: تأويل در اصطلاح يعني باز گردانيدن چيزي با علم و يا عمل به سوي مراد حقيقي آن.

امام ابن تيميه رحمه الله در کتاب "الإکليل في المتشابه والتأويل" ميگويد: از ديدگاه علماي متقدمين "تأويل" دو معني دارد:

1- تفسير کلام و بيان معني آن، چه موافق ظاهرش باشد چه مخالف و به نظر اين گروه "تفسير و تأويل" مترادف هستند.

2- بعضي از علماي متقدمين ميگويند: "تأويل" حقيقت کلام است، پس اگر کلام، طلبي (امر، نهي) باشد، تأويل آن امتثال مطلوب است، و اگر جمله خبري باشد، تأويلش حقيقت خبر است (1) .

فرق بين تفسير و تأويل

علما در تعريف شرعي و اصطلاحي تفسير و تأويل اقوال مختلفي دارند:

1- ابوعبيد و گروهي از علما ميگويند: هر دو يک معني دارند و اين در بين علماي متقدمين رايج بود.

2- امام راغب رحمه الله ميفرمايد: "تفسير" از "تأويل" عامتر است؛ زيرا تفسير در الفاظ و تشريح کلام الهي و کلام انسانها و مفردات کلمه بکار ميرود ولي "تأويل" در معاني و تشريح کتب الهيات و معني جملات.

3- امام ابومنصور ماتريدي رحمه الله ميگويد: "تفسير" تعيين مراد قطعي قرآن است که اگر با دليل قاطعي همراه باشد، شهادتي بر مراد قطعي خداوند است که آن را تفسير صحيح مينامند و اگر نه "تفسير به رأي" است که شرع آن را ممنوع کرده است ولي "تأويل" ترجيح غير قطعي يکي از احتمالات الفاظ قرآن را گويند.

4- جمعي از علما گفته اند: "تفسير" معني با روايت، و "تأويل" معني با درايت است.

5- "تفسير" بيان معني و مطلبي که از عبارت قرآن، مفهوم ميشود و "تأويل" آن مطلبي که از اشاره قرآن معلوم ميگردد.

و اين نظريه مشهور علماي متأخرين است که علامه آلوسي رحمه الله در مقدمه تفسير "روح المعاني" به آن اشاره نمود، او پس از بررسي اقوال علما در اين موضوع ميگويد: به نظر من فرق در ميان "تفسير و تأويل" بر حسب عرف بود که مخالف عرف فعلي ماست.

دکتر ذهبي آن تعريفي را که "تفسير" به روايت و "تأويل" به درايت است برگزيده  .

علامه محمد تقي عثماني در علوم القرآن قول ابوعبيد را ترجيح داده است .

دکتر احمد حسن فرحات، يکي از علماي معاصر ميگويد: به نظر من چون "تفسير" به معني کشف، بيان و توضيح است و "تأويل" يعني بازگشتن، باز گردانيدن، صرف و تدبير. پس در بين اقوال علما تعارضي وجود ندارد؛ زيرا هر يکي از آنها به بررسي بخشي از معني "تفسير و تأويل" پرداخته است.

دکتر صلاح عبدالفتاح خالدي ميگويد: رأي استاد دکتر فرحات درست است که تقريباً اکثر اقوال گذشته با يکديگر چندان تفاوتي ندارند ولي فهم حقيقي قرآن مجيد و استخراج احکام از آن به هر دو امر اساسي (تفسير و تأويل) وابسته است، و کسي که ميخواهد در آيات قرآن مجيد تدبّر و انديشهاي داشته باشد بايد به هر دو امر مهم و اساسي (تفسير و تأويل) آگاهي کامل داشته باشد.

پيدايش علم تفسير

تفسير قرآن مجيد دورانهاي زيادي را پشت سر نهاده تا به اين شکل امروزي در اختيار ما قرار گرفته است.

سرآغاز اين علم همان عصر حضرت پيامبر - صلى الله عليه وسلم - است، صحابه پيامبر اسلام - رضي الله عنهم - اعراب خالص بودند و بيانات قرآني را با ذوق عربيت خودشان درمييافتند و آيات بيّنات قرآن را که بر رسول خدا - صلى الله عليه وسلم - نازل ميگرديدند، به راحتي ميفهميدند و هرگاه فهم قسمتي از قرآن برايشان دشوار ميآمد، از حضرت رسول اکرم - صلى الله عليه وسلم - سؤال ميکردند.

مدارس تفسيري

با پيروزي شکوهمند دين اسلام و گسترش قلمرو حکومت اسلامي در عصر حضرت پيامبر - صلى الله عليه وسلم - و خلفاي راشدين - رضي الله عنهم - اصحاب براي حفظ و انجام مسئوليتهاي مختلف استانداري، فرمانداري، قضاوت، تعليم و تربيت به استانها و شهرها فرستاده شدند که اين افراد، علوم اسلامي را براي مردم آنجا به ارمغان بردند و در ضمن انجام وظايف محوله به بشر و ترويج علوم اسلامي نيز پرداختند.

و تابعين بزرگوار در بلاد مختلف اسلامي اقوال صحابه - رضي الله عنهم - را فراگرفتند و نخستين مدرسة تفسير در مکه و دومين مدرسة تفسير در مدينه و مدرسة سوم در عراق پديد آمد.

مؤسس مدرسه تفسير مکه حضرت عبدالله بن عباس – رضي الله عنهما- است که حضرت شيخ الاسلام ابن تيميه رحمه الله ميگويد: عالمترين مردم به تفسير، اهل مکه هستند؛ زيرا اصحاب ابن عباس اند از قبيل: مجاهد، عطاء بن ابي رياح، عکرمه مولاي بن عباس، سعيد بن جُبير و طاووس يماني.

در مدينه منوره جمعي از اصحاب - رضي الله عنهم - به ترويج و نشر علوم اسلامي اشتغال داشتند ولي ميتوان گفت مؤسس مدرسة تفسير، حضرت اُبي بن کعب - رضي الله عنه - است.

و از علماي اهل مدينه در تفسير ميتوان حضرت زيد بن اسلم، ابوالعاليه، محمد بن کعب قرظي و حضرت مالک بن انس رحمهم الله را نام برد.

بنيانگذار مدرسه تفسير کوفه، حضرت عبدالله بن مسعود - رضي الله عنه - است؛ زيرا حضرت اميرالمؤمنين عمربن خطاب - رضي الله عنه - ، ايشان را براي مسئوليت وزارت و به عنوان معلم به کوفه فرستاد.

در کوفه علماي زيادي از تابعين وجود داشت ولي معروفترين علماي تفسير عبارتند از: علقمه بن قيس، مسروق بن اجدع، اسودبن يزيد، مره همداني، عامر شعبي، حسن بصري و قتاده بن دعامه سدوسي (1) .

اتباع تابعين، تفسير را از تابعين فراگرفتند و اقوال گذشتگانشان را گردآوري کردند و تفاسيري را تصنيف کردند، از جمله: سفيان بن عيينه، وکيع بن جراح، شعبه بن حجاج، يزيد بن هارون و عبد بن حميد. اين مفسران زمينه را براي کار ابن جرير طبري فراهم کردند که تقريباً ميتوان گفت: مفسران پس از وي همواره سر سفرة او بودند؛ پس از آن علما و انديشمندان در تفاسيرشان روشهاي مختلفي را پيش گرفتند.

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

============

برگرفته شده از کتاب: راهنمای علم تفسیر

تألیف : مولانا محمد اویس نگرامی (رحمه‌الله)

مترجم : عبدالرحیم هاشم ‌زهی