اسلام، قرآن و تفسیر

تفکراتی اسلامی درباره ی خلقت جنین (1)

هر سخن منطقی ادعایی دارد و ادعای اسلام این است که :

بدون شک قرآن کریم کتاب جاودانه ، باقی و محفوظ خداوند است، تا همه بدان ایمان آورند و قانون اساسی جهانیان برای کسانی باشد، که می خواهند بر راه مستقیم زندگی کنند.

شاخصه ی این دعوت خلاصه ی دانش مقایسه و تطبیق بین ادیان و کتاب های مقدس در تمام زمینه های عقیده و توحید، تاریخ، علوم انسانی، و طبیعی را شامل می شود که به وضوح نشان داده است که:

1-    بدون تردید قرآن (از بین همه) تنها کتاب خالی از هر گونه تناقض، تفاوت، تحریف و چند نسخه بودن است.

2-    تنها و تنها قرآن از نظر معانی و مبانی، از اولین کلمه تا آخرین کلمه اش معجزه است.

3-    قرآن تنها کتابی است که خداوند را از صفاتی که لایق مقام الوهیت نیست، تنزیه کرده، و والاتر می داند.

4-    تنها قرآن کریم است که پیامبران مکرم الهی (علیهم السلام) را از  گناهان بزرگ و بی عفتی ها پاک می داند.

5-  قرآن تنها کتابی است که همانگونه که نازل شده، دست نخورده باقی مانده است، ونسبت آن مستقیماً به مبدأ وحی بر می گردد. 

6-    از بین تمام کتاب های آسمانی تنها قرآن دارای یک نسخه است که در هر زمان و مکانی یکسان مانده است.

7-  قرآن کریم از نظر اسلوب و روشهایش، کتابی جهانی است، یعنی توازن و اعتدال و عدالت را در بین انسان و خود او، و انسان و جامعه ی انسانی و جهان اطرافش بر قرار می سازد.

8-  قرآن کریم کتاب منحصر به فردی است که در آن اشارات علمی  از ذره تا کهکشان، و از نطفه گرفته تا مغز انسان، وجود دارد، که با حقایق علمی کشف شده، توسط دقیق ترین و پیشرفته ترین تجهیزات مدرن علمی روز مطابقت دارد.

و به طور کلی قرآن کلام خداوند است، که شنونده هنگام گوش دادن این حقیقت را حس می کند که از آسمان بر او نازل می گردد، که در کتاب مستقلی به نام (لماذا القرآن)(چرا قرآن کریم؟) این موضوع  را جداگانه و به طور اختصاصی شرح داده ایم تا پیش درآمدی برای مجموعه ی (لماذا القرآن ) و ( لماذا الاسلام) باشد.

مطلبی که در آن به علم جنین شناسی و موارد مربوط به آن ماند تلقیح مصنوعی، کودکان آزمایشگاهی و شبیه سازی و ... خواهیم پرداخت، نیز بخشی از همین مجموعه است . رویکرد بررسی ما بیشتر در بعد علمی و عقیدتی قضیه خواهد بود و بعد شرعی (حلال و حرام) آن را به عهده ی فقهای عزیز گذاشته ایم.

زیرا بحثها یا قضیه های علمی  موارد مجردی هستند که هدف شان کشف رازی از رازهای عالم هستی می باشد، امّا وقتی وارد عرصه ی کاربرد وسیع در بین انسانها می گردند، مشکلات و خطراتی به بار می آید که نیاز به روشمندی و قانونمند کردن دارد ( به عنوان مثال کشف اسرار شکافت هسته و انرژی هسته ای در ابتدا یک کشف علمی رازهای اتم و نیروهای نهفته ی درون هسته بود، که انتظار می رفت سود زیادی از طریق استفاده از این نیرو به بشریت برسد، امّا وقتی وارد عرصه ی سلاح های کشتار جمعی گردید، ناگزیر لازم شد که قانونگذاران، مداخله نموده، استفاده آن  در مسیری که باعث بیشتر شدن تباهی و نابودی در زمین می شود ، را محدود کنند.)

پس بررسی ها و تحقیقات علمی تا زمانی که هدفشان کشف رازهای هستی باشد، و محدود به آزمایشگاه شوند، بدون مشکل و ایراد هستند، امّا وقتی جنبه ی کاربردی پیدا می کنند، حتماً باید قانون گذار دخالت کرده ، آن را قانونمند نموده، قواعد ، ضوابط ، و ضمانتهای اجرایی قانونی برایش تعیین نماید.

آفرینش جنین:

زمانی که عقل بشر وسایل و تجهیزات لازم برای شناخت اسرار شکل گیری اولیه ی جنین را در اختیار نداشت، نظریاتی را به شرح زیر در باره ی رشد جنین مطرح کردند:

1-     جنین به طور تصادفی از عدم به وجود می آید.

2-  جنین در اصل از نطفه ی مرد تشکیل می شود، و  نطفه مرد، در ابتدا شکل کوچک وکاملی از یک کودک را با خود دارد و رحم زن تنها مکانی برای رشد و نمو و ازدیاد حجم این طفل بسیار ریز است.

3-  جنین از مادر به وجود می آید، و نطفه ی نرینه تنها به عنوان خمیره و عامل کمک کننده ای در فرایند رشد جنین عمل می کند.

زمانی که میکروسکوپ اختراع شد، وسایل و تجهیزات علمی پیشرفته تر گردید و دانشمندان دریافتند که نظریات گذشته در مورد خلقت جنین نادرست بوده و اساس علمی ندارند، و تنها در قرن نوزدهم و بعد از آن بود که حقیقت مراحل خلقت جنین کشف گردید که به ترتیب زیر است:

أ‌-   جنین از به هم پیوستن نطفه ی مذکر (منی) که نیمی از ویژگی های جنین را با خود به همراه دارد، به اضافه ی نطفه ی زن( تخمک) که آن هم دارای نیمه ی دوم خصوصیات وراثتی جنین است، شکل می گیرد، که این به هم پیوستن نطفه ها تخمک لقاح یافته را به وجود می آورد، که سلول اولیه ای است که تمام صفات وراثتی جنین را به همراه خود دارد  و زیگوت نامیده می شود.

سپس جنین مرحله به مرحله،با تقسیم پی در پی از تخمک لقاح یافته برای تولید تعداد رو به فزونی از سلول های مشابه در مرحله ای که آزادانه حرکت می کند، به طرف رحم حرکت کرده در آنجا به شکل خون بسته در آمده و مرحله ی بعد به صورت زیر آغاز می گردد.

ب‌-  مرحله ی علقه(زالو مانند): که در آن جنین(همچون زالو) به دیواره ی  رحم می چسبد و فرایندی در داخل آن آغاز می شود  که آن را به سه طبقه ی جدا گانه و صاف تبدیل می نماید و آن را برای تبدیل به  مرحله ی مضغه (تکه گوشت جویده شده) آماده می کند.

ج- مرحله ی تکه گوشتی (مضغه) : در این مرحله در سطح جنین پستی و بلندی هایی ایجاد می شود که شبیه گوشتی جویده شده می گردد که به آن مرحله ی جسم بدنی نیز می گویند که استخوان ، عضلات و ... از آن به وجود می آیند.

د- مرحله ی ظهور استخوان بندی و پوشیده شدن استخوانها از عضله: در این مرحله استخوان ها و ماهیچه ها از دو ناحیه ی نزدیک به هم پدیدار می شوند سپس استخوان ها به شکل واقعی استخوان، در می آیند و با گذشت 120 روز جنین شکل و صورت یک انسان به خود می گیرد.

این کشف علمی جدید درباره ی مراحل خلقت جنین یکی از دلایل صدق قرآن کریم و اعجاز و صدق رسالت پیامبر صلی الله علیه وسلم و جهان شمولی دین اسلام است. 

 زیرا قرآن  در یک معجزه ی علمی بسیار شگفت انگیز مراحل خلقت جنین از مرحله ی نطفه تا آخرین مرحله را به طور خلاصه در یک آیه به صورت زیر بیان می فرماید:

{ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ ﴿14﴾}:{آنگاه نطفه را به صورت علقه درآورديم پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانيديم و آنگاه مضغه را استخوانهايى ساختيم بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم آنگاه [جنين را در] آفرينشى ديگر پديد آورديم آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است (14)} (مومنون)

معجزه بودن این آیه در این است که به  حقایق زیر اشاره می کند:

1-  جنین از همان ابتدا کامل نیست، بلکه خلقت آن با مرحله ی ساده ای که به تدریج پیچیده تر می شود، آغاز و اندک اندک و مرحله به مرحله ، کامل می گردد.

2-  جنین بعد از مرحله ی نطفه شبیه زالو است، زیرا هم از نظر شکل به زالو شباهت دارد و هم مانند زالو به رحم چسبیده، این خاصیت را بعد از تبدیل به یک قطره خون بسته پیدا می کند.

3-  شکل بعدی جنین شبیه یک تکه گوشت جویده شده است، تا تفاوت های دیگر در ابتدای مرحله ی تمایز در آن به وجود آید.

4-    در این مرحله، قسمت های ابتدایی استخوانها و گوشت پدیدار شده، استخوان بندی شکل می گیرد.

5-    استخوانها پوشیده از گوشت(عضله) می شوند.

6-    در پایان شکل مشخص یک انسان ظاهر می گردد.

چون این حقایق علمی حتی هزار سال بعد از نزول قرآن نیز بر کسی معلوم نشده بود، وجود آنها در قرآن دلیلی یقینی و جهانی بر صدق رسالت و راستگویی جناب رسول الله صلی الله علیه وسلم است و این همان چیزی است که یکی از بزرگترین دانشمندان علم جنین شناسی را وادار کرده که بگوید:« من گواهی می دهم که آنچه در قرآن درباره ی جنین گفته شده، بدون تردید از طرف خداوند بر محمد صلی الله علیه وسلم نازل شده است » ؛ او در تلویزیون کانادا و در جواب سوال که از او پرسیدند که"چرا چنین چیزی می گویید؟" چنین اعتراف کرده می گوید: «به این دلیل که این همه اطلاعات درباره ی مراحل خلقت جنین را حتی دانشمندان هم در اختیار نداشتند، مگر بعد از گذشت بیش از هزار سال اس از نزول قرآن, پس بدون شک این اطلاعات از طرف خداوند است »

این دانشمند برجسته، استاد دکتر «کیت مور» ؛ یکی از بزرگترین دانشمندان متخصص در علم جنین شناسی جهان است.

تنها شناخت مراحل خلقت جنین ذهن دانشمندان را به خود مشغول نکرده بود، بلکه پدیده ی شگفت انگیز دیگری نیز این بود که چگونه ممکن است، که یک سلول منفرد بتواند سلول های دیگری تولید کند که کاملاً از هم متفاوت اند؟

به عبارت دیگر ، تمایز و جداسازی نوع سلول ها چگونه انجام می شود؟

دانشمندان می دانستند که مرحله ی تخمک لقاح یافته کی آغاز می شود و کی پایان می یابد، در مرحله ی ابتدایی یک سلول است که (زیگوت) نامیده می شود، امّا مرحله ی انتها یی آن ، مجموعه ای از سلول های کاملاً مشابه است، که از تقسیم سلول اول به وجود آمده اند.

آنان این را هم می دانستند که مرحله ی بعدی مرحله ی (علقه) یا (زالو شکل) خواهد بود، که در آن اختلاف در انواع سلول ها با پدیدار شدن سلول های خاصی در سه لایه به وجود می آید.

لایه ی بیرونی ، وسطی و لایه ی داخلی، که عبارتند از سطوح سلولی کاملاً هموار و  منظم که شکافتگی در آنها وجود ندارد که بعد از این مرحله با ظهور تکه های کلفت تر در مرحله ی (مضغه)(تکه گوشت)  تمایز سلولی بیشتری در آن پدیدار می گردد، که بعد از آن این سلول ها تبدیل به استخوان و عضله می گردند و به همین ترتیب تمایز سلولی تکمیل می شود تا اینکه بالاخره جنین به بهترین صورت یعنی ( أحسن تقویم) می رسد که در اینجا سوالات شگفت انگیزی مطرح می کنند:

-         در مرحله ی علقه، چگونه  سلول های یکسان، تبدیل به انواع مختلف می شوند؟

-    علقه که دارای سه لایه ی و سطوح صاف و مساوی است، چگونه تبدیل به تکه گوشتی می شود که دارای برآمدگی و فرورفتگی و پستی و بلندی  که از دو طرف مجموعه ای مشخص از برآمدگی ها آن را پوشانده، تبدیل می گردد؟ 

-         چه کسی این برآمدگی ها را تبدیل به استخوان و گوشت می کند؟

به معنای دیگر: این همه تنوع چگونه از یک سلول منفرد به وجود آمده است؟

جواب منطقی این خواهد بود که باید دستوراتی به سلول داده شود، تا به انواع مختلف تبدیل گردد امّا سوال بعدی این است که : این دستورات از کجا صادر می شوند؟

جواب علمی به این سوال این است که تنها سه راه وجود دارد که این دستورات از طریق آنها صادر گردد: 1- هسته ی سلول 2- ماده ی اطراف هسته(سیتوپلاسم) 3- از خارج سلول

قبل از اینکه استدلال و دیدگاه خود را در این باره  اظهار کنیم از شما دعوت می کنم که با ما به یک سفر علمی جالب درباره ی اسرار تمایز سلولی بیایید:

  قسمت اول، تحقیقاتی درباره ی هسته:

در دهه ی پنجاه دکتر «گوردون د. لاسکی» از دانشگاه آکسفورد، توانسته بود، یک قورباغه ی ماده ی بالغ معمولی که توانایی تولید مثل داشت، را از یک تخمک لقاح نیافته که دارای  هسته ی پیونده شده ی سلول نر بود، به دنیا آورد.

 در سال های اخیر در انگلستان دکتر مورون و دستیارانش این آزمایشات را انجام داده و نتایج قبلی را تایید کردند که هر سلولی که تقسیم وجدا می شود، تمام ژنوم یا صفات وراثتی را با خود دارد، امّا تعدادی از این ژنوم ها فعّال و تعدادی نهفته هستند.

دانشمندان مشاهدات کلی زیر را انجام داده اند:

1-  وقتی هسته را از سلول زنده بر می دارند، تخمک لقاح یافته بدون هسته، به طور عادی به تقسیم خود ادامه می دهد امّا این کار (تقسیم سلولی) در مرحله ی  (GASTRLATION) متوقف می شود، در این مرحله ناگزیر باید هسته وارد عمل شده، دستورات و اطلاعات لازم، برای تکمیل برنامه ی خلقت جنین را صادر کند.

2-  آزمایش هلال سنجابی (شکل): در بعضی از تخمک های جانوران ابتدایی بعد از عمل لقاح یک هلال سنجابی(شکل ) پدیدار می گردد. که اگر تخمک لقاح یافته را به گونه ای از هم جدا کنیم که هسته در یک طرف و هلال سنجابی در یک طرف دیگر قرار گیرد، و سپس بعد از چند تقسیم و تشکیل چند هسته اجازه دهیم،که یکی از هسته ها به قسمتی که هلال سنجابی در آن وجود دارد برود، جنین کاملی به وجود می آید، امّا در قسمتی که هلال سنجابی وجود ندارد، جنینی به وجود نمی آید.

3-  ترمیم:  دیده می شود که جانوران ابتدایی و حتی بعضی از جانوران دیگر نیز می توانند اعضای مختلف بدن خود را ترمیم کرده دوباره بسازند. در حقیقت فرایند ترمیم در مرحله ی سلولی در فرایند حیات  کاری رایج است و حتی در انسان هم بسیاری از سلول ها قابل ترمیم هستند مانند سلول های داخلی بدن و سلول های کبدی و ...

سؤال اول در این باره این است که عملیات ترمیم چگونه انجام می شود؟

جواب سؤال فوق این است که برای انجام ترمیم دو روش وجود دارد:

1-  روش تقسیم سلول های مجاور منطقه ی از دست رفته و پخش شدن آنها برای پوشاندن آن قسمت که در ترمیم تکه هایی از کبد یا پوست اتفاق می افتد.

2-  شکل گرفتن توده ای که مجموعه ای از سلول های همگون به نام (Blastema) دارد و در بین شکافها حرکت می کند و و کم کم تقسیم شده، تمایز پیدا می کند(به گونه های سلولی دیگر تبدیل می گردد) تا قسمت از دست رفته را بازسازی کند که این روش در ترمیم دم یا پاها در بعضی از جانوران ابتدایی ، رایج است.

سوال دیگری که مطرح می شود این است که این (بلاستما) از کجا آمده است؟

شاید جواب این سوال را بتوان از سلولهایی که در اطراف قسمت از دست رفته قرار دارند، یا نوع خاصی از سلول ها ی احتیاطی که در شرایط عادی (نهفته و غیر فعال) خوانده می شوند و در هنگام نیاز به سوی محل قطع شده حرکت می کنند در آنجا متراکم شده، و در محل مناسب شروع به تقسیم و تمایز می نمایند، دریافت کرد. این سلول ها (Neoblast) یا (Interstitial) نام دارند و فرایند ترمیم به وسیله ی  (Blastema) نیز (Epimorphosis) نامیده می شود.

آنچه گفته شد بعد ظاهری و قابل مشاهدهی قضیه بود، عملیات بازسازی در سطح سلولی چگونه اتفاق می افتد؟

در ابتدای بررسی این موضوع دانشمندان این سوال را از خود پرسیدند که:

آیا فریند بازسازی و ترمیم در نتیجه ی دستوری کلی از بدن صورت می گیرد، یا دستوری محلی و منطقه ای که تنها در محل عضو قطع شده صادر می گردد؟

برای پی بردن به این معمّا دانشمندان دست یا پای جانور مشخصی  را قطع کردند،سپس تمام بدنش  از جمله قسمت قطع شده را در معرض پرتودهی زمان  دار قرار دادند و بعد از مدتی انتظار مشاهده کردند که عملیات ترمیم و بازسازی عضو قطع شده صورت نگرفت.

سپس در آزمایش دوّم تنها قسمتی را که عضو از آنجا قطع شده بود، در معرض پرتودهی قرار دادند، که در آنجا هم کار ترمیم انجام نشد، امّا در آزمایش سوّم تنها بقیه ی بدن جانور و نه قسمت قطع شده را پرتو دهی کردند که این بار ترمیم صورت گرفت که بیانگر این واقعیت می باشد که دستگاه ترمیم یا سلول های آن در منطقه قطع شده وجود دارد.

اما هنوز مسئله ی مهمی باقی مانده و آن ، نوع سلول های مورد استفاده برای ترمیم می باشد. آیا این سلول ها از نوع همان سلول های موجود در منطقه ی آسیب دیده مانند سلول های عضلات و استخوانها هستند که دور و بر محل عضو قطع شده وجود دارند یا اینکه جنس آنها از نوع سلول های نهفته ای است که هنوز تغییر نوع نداده و تمایز نیافته اند؟

برای یافتن پاسخ علمی این سوال دانشمندان آزمایش جالبی را روی جانور آبی شبیه به سوسمار به نام سمندر آبی (Newt) انجام داده، یکی از بازوهایش را به این صورت قطع کردند:

1-  دانشمندان برش هایی را در استخوان های عضو قطع نشده  به وجود آوردند و هنگامی که عملیات ترمیم عضو قطع شده، انجام شد، و عضو جدید شروع به رشد کردن نمود، مشاهده کردند که ترمیم عضو تازه ساخته شده، به طور کامل انجام شد، و  حتی استخوانهای آن قسمت نیز دوباره ترمیم و ساخته شده اند ، امّا در عضوی که قبلاً وجود داشت و هنوز قسمتی از بدن جانور بود، ( محل برش های استخوانی) ، استخوان ها دوباره رشد نکردند و آن قسمت خالی از استخوان باقی ماند، پس استخوانهای قسمت قطع شد ه از کجا آمدند؟ با اینکه در جایی دوباره  به وجود آمدند که استخوانی وجود نداشت و کاملاً قطع شده بود.

دانشمندان می گویند این کار تنها به دو شیوه ممکن است:

1-  بافت های غیر استخوانی مانند عضلات ابتدا قدرت تمایز خود را از دست می دهند امّا دوباره برای تبدیل شدن به استخوان این قدرت را یافته ، تغییر می کنند.

2-  سلول های نهفته ای وجود دارد که هنوز تغییر شکل نداده اند و در این شرایط، تغییر شکل داده، تمایز یافته و به سلول از دست رفته تبدیل می گردند.

امّا دانشمندان از کجا می دانند که کدام یک از اتفاقات فوق افتاده است؟

این سوالی است که جوابش را در بررسی زیر خواهیم یافت:

دانشمندان با استفاده از تجهیزات خاصی بافت زنده را توسط پرتوهایی که به آن آسیب برساند امّا باعث مرگ بافت نشود هدف قرار دادند، به گونه ای که قدرت تمایز هم نداشته باشند، سپس این بافت ها را کندند و بافت های سالمی را که پرتو دهی نشده بود به جای آنها قرار دادند و در کمال تعجب مشاهده کردند که بسیاری از بافت های پیوندی در قسمت قطع شده، (که تکه گوشت یا غضروف بود) به سرعت شکل اصلی خود را از دست دادند تا به سلول بافت های دیگر که فرق بسیاری با هم داشتند تبدیل شوند، که به این فرایند (de /deffrentlation) یا (re /deffrentiation) می گویند.

همچنین دانشمندان دریافتند که درون عضلات ناهمگون سلول های بنیادینی به نام

(MUSCLE- SATELLITE) وجود دارند که  در هنگام نیاز می توانند به سلول های عضلانی فعال تبدیل گردند. این پدیده نشانگر آن است که : تغییر نوع  و تمایز در سیتوپلاسم فرایندی قابل برگشت است  یعنی ویژگی ثابت و اصلی و بدون برگشت نمی باشد، ؛ این حالت خاصّ جانوران ابتدایی است امّا در جانوران پیش رفته(تکامل یافته)  این حالت دیده نشده است. مگر در موارد نادری مانند  بند های انگشت دست.

چهارم : ترکیب جنین ها: در پستادنداران می توان  برای به دست آوردن جنینی بزرگتر که به طور طبیعی رشد کند، دو جنین را با هم ترکیب نمود که اخیراً دو موش  آزمایشگاهی، هر کدام  از ترکیب سه جنین متولد شده اند، که در واقع فرزند 3 پدر هستند!

از این پدیده نیز معلوم می شود که : در مراحل ابتدایی خلقت جنین هسته ها و سیتوپلاسم ها هیچ تفاوتی با هم ندارند، و تنوع در مرحله ی  بعدی رخ می دهد.

پنجم: تولد دوقلوها:

در اینجا منظور از دوقلو ها ، دوقلوهای دارای کیسه ی مشیمه ی (bag of waters) واحد است که از تقسیم توده ی داخلی بعد از چسبیدن آن به دیواره ی رحم و در مرحله ی علقه به وجود آمده اند می باشد.

این بدان معناست که سلول های توده ی داخلی(علقه) اگر به چندین نوع تقسیم شوند ، می توانند چندین جنین با یک مشیمه تولید کنند و این پدیده ای است که در بین پستانداران و انسان مشاهده شده است، که نشانگر آن است که تنوع و تمایز سلولی در طول مرحله ی علقه در پستانداران و انسان اتفاق می افتد.

بعد از این سفر پیشرفته ی علمی می توانیم آن را به صورت زیر خلاصه کنیم:

1.    سیتوپلاسم در مراحل اولیه می تواند حتی بدون هسته نیز تقسیم شود.

2.    هسته برای تکمیل رشد جنین لازم است.

3.  هسته ی تمایز یافته ،تمام ژنوم ها (صفات وراثتی) سلول لقاح یافته یا سلول اولیه (زیگوت ) را دارد بدین معنا که ممکن است تمایز متوقف شده، و به مرحله ی قبل باز گردد.

4.    سیتوپلاسم تمایز یافته می تواند به مرحله ی قبل از تمایز برگردد.

5.  در انسان و پستاندارن ؛ تمایز یافتن هسته و مایع اطراف آن ، تا  مرحله ی قبل از (علقه) یعنی مرحله ی پایانی نطفه به تاخیر می افتد.

پایان قسمت اول

IslamQT.Com 

 اسلام-قرآن و تفسیر

=============

به قلم دکتر حسین رضوان اللبیدی مدیر بیمارستان و عضو انجمن اعجاز علمی قرآن  در مکّه ی مکرّمه و قاهره.