اسلام، قرآن و تفسیر

وحدت موضوعي در قرآن كريم

وحدت در لغت به معناي انفراد و یگانگی است، و واحد در حقیقت به چیزی گفته می شود، که جزء یا بخش برای آن وجود ندارد، و واحد لفظ مشترکی است که بر جنس (مانند: انسان و اسب) یا نوع (مانند: علی و محمد) یا یکی بودن در صفت نیز اطلاق می شود.

وحدت در معاجم عربی به معنای انفراد تفسیر شده،  و الان به معنای اتحاد و یکپارچگی نیز استفاده می شود.

اما منظور از وحدت موضوعی، یعنی: یک کار فنی منسجم در نهایت پیوستگی؛ به گونه ی که هر قسمت به قسمت بعد از خودش متصل است، و نمی توان یک قسمت از آن را حذف کرده، یا قسمتی را به آن اضاف نمود.

در قرآن کریم وحدت موضوعی در خلال سوره های قرآنی به وضوح دیده می شود؛ علامه شاطبی در کتابش (الموافقات) در مورد وحدت موضوعی در قرآن چنین می گوید: " یک سوره هر چند دارای قضایای متعدد باشد، ولی باز هم یک قضیه است، یعنی قصد به سوی یک غرض داشته، یا سعی در تمام کردن آن دارد، و اگر چه شامل تعدادی از معانی باشد، مانند سورۀ مؤمنون".

مفهوم دوم برای وحدت موضوعی در قرآن کریم بر جمع بعضی از آیات در یک موضوع، و ترتیب آن حسب نزول همراه با در نظر گرفتن اسباب نزول، و بررسی آنها به شکل موضوعی مي باشد، به گونه ای که به موضوع واحدی دست یافته، و هیچ اختلافی در انسجام و ارتباط بین آیات دیده نمي شود.

قرآن کریم انسان را با توصیفات متعددی و در اماکن مختلف وصف کرده است، که این وصف هم شامل سوره های مکی و هم مدنی می باشد، مثلا در سوره های مکی آمده است: { كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى (6) أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى (علق:7)}، و در سورۀ عادیات: {إِنَّ الْإِنْسَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ}، و در سورۀ کهف: {كَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا (54)}.

و در سوره های مدنی، خداوند می فرماید: { وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا (نساء: 28)}. همه این اوصاف ذکر شده در سوره های مکی و مدنی، انسان و حقیقتش را آشکار می کند، با وجودی که اين اوصاف در سوره ها و آیات مختلف آمده است، ولی در تناسب و انسجام موضوع دارای یک خط مشترک و واحد هستند.

وحدت موضوعی را در آیات زیادی از قرآن می توان مشاهده کرد، مثلا آیاتی که در مورد خمر و جنگ صحبت می کند به وضوح این وحدت موضوعی دیده می شود.

قرآن کریم یک موضوع را با شیوه های مختلف و در مکانهای گوناگون بیان می کند، ولي با این وجود تناسب و ارتباط بین آیات و سوره ها در یک موضوع رعایت شده است، یعنی وحدت موضوعی در آن رعایت شده است.

پس وحدت موضوعی در قرآن کریم: یعنی جستجو از قضایا خاص که قرآن کریم در سوره های مختلف به ان پرداخته است، تا آن چه از معانی خاص كه در آن است و متعلق به موضوع عامی است که ما از أن جست و جو می کنیم، آشکار و واضح گرداند.

مثلا صفات انبیاء و پیامبران در نقاط زیر خلاصه می شود:

1- صدق و راستگویی: این صفت لازمۀ نبوت است، اگر چه برای بشر نیز ضروری است، ولی برای انبیاء صفتی لازم و حتمی است، به همین خاطر الله تبارک و تعالی در سوره حاقه می فرماید: { وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ (44) لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ (45) ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ (46) فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ (47) وَإِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ (48)}.

2 – امانت: بر هر پیامبری واجب است، هر پیامبری در رساندن وحی الهی بدون هیچ کم و کاستی امین مي باشد، و خداوند می فرماید: { أُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّي وَأَنَا لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ (الأعراف:68)}، و در مورد رسول الله (صلی الله علیه وسلم) می فرماید: { وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى (3) إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى (النجم:4)}.

3- تبلیغ: این صفت نیز لازمه پیامبران است، الله تعالی می فرماید: { يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ (مائده: 67) }، پس هر پیامبری مکلف به تبلیغ است، و بایستی پیام الهی را به قومش برساند، هر پیامبری که می آمد به قومش می گفت: { لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ (اعراف:68}.

4- زیرکی و باهوشی، هیچ پیامبری بر انگیخته نشده مگر اینکه از استعداد و هوش بالایی بر خوردار بوده است، و کمال عقل در بین قومش را داشته است: {اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ (انعام: 124)}

و دیگر صفات مانند معصوم بودن از گناه ، و به دور بودن  از بد خُلقی یا بد خَلقی نیز در بررسی موضوعی صفات انبيا می توان یافت.

این یک مثال از تفسیر موضوعی برای بعضی از آیات بود، که همۀ آنها به یک موضوع، که صفات انبیاء باشد، تعلق دارد؛ یا به عبارت دیگر: صفات انبیاء همان گونه که در قرآن امده است.

اما وحدت موضوعی در یک سوره نیز وجود دارد، مثلا در سورۀ انعام در مورد عقیدۀ اسلامی از تمام جنب های آن صحبت می کند، آیات سورۀ انعام در بارۀ توحید الوهیت و توحید ربوبیت و توحید اسماء و صفات و توحید ولایت تشریعی (به این معنا که خداوند قانون گذار است) صحبت می کند.

بدین صورت قضیۀ الوهیت و وحی و رسالت و بر انگیخته شدن دو باره و چزاء و ثواب، همگی در یک موضوع و ان هم عقیدۀ اسلامی جمع می شوند.

IslamQT.Com

اسلام-قرآن و تفسیر

============

مصدر:

موقع صيد الفوائد

- محاضرات في التفسير الموضوعي، تأليف: فضل حسن عباس.