زجاج و منهج وی در کتاب "معانی القرآن وإعرابه"

نامش ابراهیم بن السری، کنیه اش ابواسحاق، معروف به زجاج نحوی است، لقب زجاج به خاطر حرفه اش که که شیشه بری باشد بر وی غلبه کرده است، کتابهای زیادی از خود به جای گذاشته است، مانند: كتاب معاني القرآن و كتاب الأمالي، ما فسر من جامع المنطق، الاشتقاق، العروض، القوافي الفرق، خلق الإنسان، خلق الفرس، مختصر في النحو، فعلت وأفعلت، ما ينصرف وما لا ينصرف، شرح أبيات سيبويه، النوادر، وكتاب الأنواء، وغيره.

از مهمترین شیوخ وی در نحو مبرد (وفات 285هـ) و ثعلب بودند، وی از ثعلب نحو و لغت و قراءت به طریق مکتب کوفیان فرا گرفت، و همین مسائل را از مبرد به طریق مدرسه بصری فرا گرفت.

اما شاگردانش بسیار زیاد بودند، از مهمترین آنها: ابن السراج، و أبو علي الفارسي، و الحسن بن بشر الآمدي، را می توان نام برد.

وي در روز جمعه، نوزدهم جمادی الآخر سال 311 هجری در شهر بغداد دار فانی را وداع گفت.

منهج زجاج در کتاب "معانی القرآن وإعرابه"

این کتاب از مهمترین تألیفات زجاج به شمار می آید، و شکی نیست که هر کتابی برای فهم کتاب الله (قرآن) نوشته شود، نزد مسلمین از ارزش و قیمت خاصی بر خوردار است.

 از دیدگاه زجاج اعراب برای فهم معانی قرآن بسیار مهم می باشد، وی در مقدمۀ کتابش می گوید: این کتاب اعراب قرآن و معانی آن می باشد، و در آنجا اعراب را بر معنی مقدم می سازد، و می بینیم که بار دیگر تأکید می کند، و می گوید: همانا ما همراه اعراب، معنی و تفسیر را نیز ذکر می کنیم، برای اینکه کتاب الله باید تبیین شود، آیا ندیدی که الله می فرماید: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ) ما را بر تدبر و تفکر تشویق کرده است، ولی شایسته نیست کسی در تفسیر قرآن سخن بگوید مگر اینکه نزدش قدرت لغت باشد، یا اینکه کلامش موافق با اهل علم باشد.

پس اعراب مقصد اساسی برای زجاج است که معنی بر آن بنا شده است، و اگر به اعراب نپردازد، به نقل اقوال مفسرین می پردازد، و می گوید: والذي في التفسير، یا می گوید: قال المفسرون، در این مورد کارش فقط نقل و روایت است، سپس عبارتش را با جملۀ "والله أعلم" پایان می دهد.

زجاج در تألیف این کتاب شانزده سال تلاش و کوشش نمود، وی تفسیرش را در سال 285 هجری شروع نمود و در سال 301 هجری آن را پایان داد.

اما شیوۀ وی در تفسیر قرآن بدین صورت است، که وی بعد از ذکر آیۀ قرآنی، بعضی از الفاظ قرآنی را برای بررسی اشتقاقات لغوی اختیار نموده، سپس اصل کلمه را بیان نموده، و معنی لغوی که بر آن کلمه دلالت می دهد را ذکر می نماید، سپس کلماتی را که در حروف آن کلمه هم خانواده هستند جمع نموده تا اصل واحد آن را بیان نماید.

وی در کتابش "معانی القرآن" برای گفته های خویش به کلام عرب، چه شعر باشد یا غیر شعر، استشهاد نموده، و گاهی وقتها به شرح استشهاد خویش نیز می پردازد، و سپس اگر آیه نیاز به اعراب داشته باشد، آن را اعراب می نماید. وی در این قسمت آراء علما نحو را بیان نموده، آنها را مورد مناقشه قرار می دهد، چه بسا آن را تأیید نموده، و چه بسا آن را رد می نماید.

زجاج در همین اثنا قراءات شاذ و قراءات مشهور را نیز مطرح می کند تا با استفاده از آنها معنا را شرح دهد.

و احیانا نزد حرفی از حروف لغت مانند (لن) یا (بل) یا (لا) و .... توقف کرده، شرح نحوی کاملی برای آن ایراد می نماید، و می گوید: این همۀ آن چیزی است که نحویون گفته اند.

ایشان در کتاب "معانی القرآن" توجه زیادی به ذکر اسباب نزول آیات ندارد، اما هر وقت احساس نیاز شود از آوردن انها غافل نمی ماند؛ و همچنین استفاده از احادیث و وقائع تاریخی نیز جزء مکملات ثانوی می باشد که برای مقصد مهم که شرح لغوی باشد استفاده می گردد.

زجاج از تفسیر قرآن با قرآن نیز کمک می گیرد، و معنای یک آیه را با استشهاد با آیۀ دیگر شرح می دهد، وی در این موارد استشهادش قوی و بارز می باشد.

مثلا زجاج در تفسیر آیه [وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ][1]، مي گوید معنای (علمتم) در اينجا "عرفتم" مي باشد، و مثال آن در قول  عزوجل (لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ)[2]  مي باشد که معنای آن يعني: لا تعرفونهم اللَّه يعرفهم « شما آنان‌ را نمي‌شناسيد و خداوند مي‌شناسدشان».[3]

یکی از شاگردان زجاج به نام ابوعلی فارسی کتابی در نقد "معانی القرآن" نوشته، و آن را "الاغفال" نامیده است، نقد ابوعلی نقد تفسیری نمی باشد، بلکه به مخالفتهای زجاج در نحو بر می گردد.

تا به حال پایان نامه های زیادی حول زجاج و کتابش "معانی القرآن وإعرابه" نوشته شده است، و بدون شك اين تحقيقات علمي در مورد كتاب و شخصيت وي نشان دهنده اهميت بارز اين كتاب مي باشد، که ما با اشاره به بعضی از آنها سخن خود را پایان می دهیم:

1- أثر معاني القرآن للفراء ومعاني القرآن للزجاج على الزمخشري، سعدون أحمد علي، رسالة ماجستير.

2- القراءات واللغويات في معانى القران للزجاج، رقية محمد صالح إبراهيم الخزامي، رسالة ماجستير.

3- منهج الزجاج في اختياراته في التفسير من خلال كتابه معاني القرآن وإعرابه، عادل بن محمد عمر عبد الله العمري (رسالة ماجستير)

4- مآخذ الزجاج النحوية على الفراء في كتابة معاني القران واعرابه، رقية محمد صالح ابراهيم الخزامي،(رسالة ماجستير).

5- الزجاج حياته وآثاره ومذهبه في النحو ، للدكتور محمد صالح التكريتي ، رسالة ماجستير ، بغداد ١٩٦٧ م .

6- الزجاج النحوي في تخيلط المؤرخين ، بحث للدكتور محمد صالح التكريتي، منشورة في مجلة آداب المستنصرية ع ١٩٨٤ ٩ م.

7- بين الفراء و الزجاج في معاني القرآن موازنة في أصول القراءة ، بحث للدكتور محمد صالح التكريتي ، منشور في مجلة الأستاذ ع ١٩٩٠ ٥ م.

8- الظواهر اللغوية في معاني القرآن وإعرابه لأبي إسحاق الزجاج ، وفاء فياض عباس،رسالة ماجستير ، بغداد ١٩٩٥ م.

9- الدراسات النحوية في معاني القرآن وإعرابه للزجاج ، محمود عبد اللطيف فواز ، رسالة ماجستير ، كلية التربية ، الأنبار ٢٠٠٠.

10-تعقبات الزجاج للفراء في معاني القرآن، عادل على منصور علي الصراف، رسالة ماجستير.

11- الزجاج وجهوده البلاغية في ضوء كتابه معاني القرآن، وإعرابه، إياد سعيد رجب بظاظو، رسالة ماجستير.

12- مآخذ الزجاج النحوية على الفراء في كتابه معاني القرآن، علي بن حسين بن يحيى الأمير، رسالة ماجستير.

IslamQT.Com

اسلام-قرآن و تفسیر

=============