قرآن کریم

فراء و شيوۀ وی در کتاب معانی القرآن

فراء و شيوۀ وی در کتاب معانی القرآن

يحيى بن زياد معروف به فرّاء مكنّى به أبو زكريّا از بزرگان نحو و لغت است، وي فارسي الاصل، و در لغت پيشوا و مورد اعتماد علماء است،

ابو العبّاس مبرّد مى گويد: اگر فرّاء نبود لغت هم از نظر حصول و ضبط صحيح نمى بود.

ابن انبارى مى گويد: اگر- فرّاء- و كسائى بتنهائى هم بودند براى افتخار كوفه و بغداد در علم كافى بود.

سيوطى مى گوید: فرّاء بسيار متديّن و با ورع و پارسا بود.

سلمه مي گوید: من در تعجبم از فراء که چگونه آراء کسائی در نحو را بسیار بزرگ می داند، در حالی که خودش در نحو عالم تر می باشد.

فرّاء مورد عنايت مأمون عبّاسى بوده و سمت معلّمى و تربيت پسران مأمون را داشته – وي در نحو معلّم پسران مأمون بود، و آنها در پيش گذاشتن كفشهاى فرّاء با همديگر سبقت مى گرفتند و عاقبت قرار شد هر لنگه كفش را يكى از پسران مأمون جلوى پاى استاد بگذارد.

مأمون براى فراء تشريفات نويسندگى و خادم و خدمتگزار مقرّر كرده بود تا كتاب- حدود- معانى القرآن- را نوشت.

وگفته شده وی کتاب معانی القرآن را در مجالس عمومی که بیش از هفتاد قاضی در آن شرکت می نمودند« برای شاگردانش املاء کرده، وی سورۀ فاتحه در صد ورق املاء نمود و شاگردانش آن را نوشتند، مهمترین نسخه این کتاب مربوط به روایت محمد بن الجهم است، نسخه های دیگری نیز وجود دارد، ولی به اندازۀ این نسخه دارای شهرت نیستند.

وفاتش سال 207 هـجري[1] در راه مكّه، در سنّ 60 و چند سالگى بود.

مهمترین آثارش: 1- آلة الكتاب 2- الايام و اللّيالى و الشّهور 3- فعل و افعل 4- لغات القرآن 5- مجاز القرآن 6- المذّكر و المؤنّث 7- المصادر فى القرآن 8- معانى القرآن 9- النّوادر 10- المقصور و الممدود 11- الوقف و الابتداء فى القرآن.

سبب تأليف معاني القرآن

ابو العباس ثعلب مي گوید: سبب املاء کتاب معانی القرآن این بود، که عمر بن بکیر که از یاران وی بود، و نزد امیر حسن بن سهل خدمت می کرد، به فراء نامه ی نوشت، وگفت: بسا امیر حسن بن سهل چیزهایی پشت سر هم از قرآن، از من سؤال می گیرد، و جواب در ذهنم حاضرنمی شود، اگر صلاح می بینی اصول آن برایم جمع کن، یا آن را در کتاب جمع آوری کن تا به آن رجوع کنم، فراء نیز به اصحابش گفت: جمع شوید تا کتابی در قرآن بر شما املا کنم، و در یک روز که یارانش جمع شده بودند، فراء نیز به نزد آنها در مسجد آمد، و در آن مسجد مردی بود که اذان می گفت، و در نماز برای مردم قرائت می کرد، فراء خطاب به وی گفت: سوره فاتحه را تلاوت کن تا آن را تفسیر کنیم، بدینگونه آن مرد قرآن را تلاوت می نمود و فراء آن را تفسیر می نمود، ابو العباس می گوید: کسی تا به آن روز مثل او انجام نداده، و گمان نمی کنم کسی بر آن بیافزاید.

آشنایی با کتاب معانی القرآن

این کتاب را معانی القرآن نام گداری کردند، زیرا آیات و کلماتی که در فهم آن نیاز به شرح و توضیح داشت، مورد عنایت قرار گرفته، و فراء در آن به تفسیر لغوی اعتنا کرده است.

فراء در کتاب معانی القرآن مهمترین آراء نحوی را بیان نموده، بیشترین آراء نحوی و صرفی ایشان بر گرفته از مدرسۀ کوفیان است، وی از متخصصین نحو و لغت عربی در مکتب کوفیان به شمار می آید، لذا کتاب معانی القران از این جهت نیز دارای اهمیت بی شماری می باشد.

در این مورد که کتاب معانی القرآن یک کتاب تفسیر باشد یا کتاب نحوی و لغوی، بین علما اختلاف نظر وجود دارد، بعضی از مفسرین بر این باورند که کتاب معانی القرآن در اصل یک کتاب در تفسیر است، مگر اینکه فراء در آن به قدرت گرایش لغوی در پیش گرفته است، و اگر با این کتاب با ارزش تعامل داشته باشی، در می یابی که فراء در آن به جوانب تفسیری نیز اهمیت داده است، ایشان به شیوۀ تفسیر قرآن با قرآن و بیان اشباه و نظائر یک در قرآن اهمیت بارزی داده است، در این مورد به یک مثال اکتفا می کنم، مثلا ایشان هنگام که به این آیه می رسد: [ وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي] [2]می گوید: یعنی الهمتهم، همان طور که فرمود: [وَأَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً][3] یعنی: ألهمها.[4]. این نوع را می توان جزء اشباه و نظائر بر شمرد، که فراء در کتاب خویش استفاده نموده است.

منهج واسلوب وی در کتاب معانی القرآن

شيوۀ او در کتاب معانی القرآن بدین صورت است، که وی نخست یک تصویر کلی ایراد می کند، سپس به جزئیات و توجیه و استشهاد برای کل آن چیزی که ذکر کرده می پردازد، مثلا در تفسیر [الْحَمْدُ لِلَّهِ]، می گوید:" قراء بر رفع (ضمه) «الْحَمْدُ» اتفاق كردند، اما اهل بدو (عرب بادیه نشین) بعضی از آنها می گویند: : «الْحَمْدَ لِلَّهِ»، و بعضی از آنها می گویند: «الْحَمْدِ لِلَّهِ»، و بعضی از آنها می گویند :«الْحَمْدُ لُلّه»، پس دال و لام را هر دو ضمه می دهند[5]". سپس به جزئیات و توجیه و استشهاد آن چیزی که ذکر کرده است می پردازد؛ که این نشان دهندۀ هوش و استعداد بالای او می باشد.

فراء به این حد اکتفا نمی کند بلکه به توجیه هر لغتی از لغات عرب می پردازد، و از کتاب الله (قرآن)، و شعر عرب، و اقوال علما برای گفته های خود استشهاد می گیرد؛ و در نهایت سخنش را با یک نقطۀ بلاغی، یا تعلیق بر یک کلمه همراه با ذکر لغات عرب پایان می دهد.

سپس فراء به اعراب کلمۀ معینی در آیه می پردازد که چندین شکل إعرابی در آن جایز است، و در بعضی مکانها دیدگاه علما نحو در مورد آنچه گفته است بیان می کند، بر فرد مثال در تفسیر: [وَلَا الضَّالِّينَ]، می گوید: همانا معنی «غَيْرِ» همان معنى «لَا» است، .... و بعضی از کسانی که عربی را خوب نمی دانند، می گویند: معنای «غَيْرِ» في سوره «الْحَمْدُ» به معناي «سوى» است، و همانا «لَا» صله در كلام است، و به قول شاعر استدلال كردند، كه مي گوید:

في بئرِ لا حُورٍ سرى وما شعر

و این جایز نیست، برای اینکه معنا بر چیزی که عمل آن مشخص نیست واقع شده، و این انکار محض است.

از دیگر خصائص منهجش این است که یک آیه را با آیۀ دیگر تفسیر می کند، و یا اینکه قرآن با کلام و اقوالی که ازعرب نقل شده تفسیر می کند، مثلا در تفسیر قول تعالی : [ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ[6]]، می گوید: یعنی ایشان بر یک سن باقی می مانند، و تغییر نمی کنند، و عرب برای مردی که به سن پیری رسید، و موی سرش سفید نشد، می گوید: او مخلد است، و همچنین اگر پس از سن پیری دندان هایش باقی ماند، می گویند: این فرد مخلد است.

اما تفسیر قرآن با سنت نبوی در کتاب معانی القرآن زیاد به چشم نمی خورد، بلکه اندک شمار دیده می شود، که از این شیوه استفاده کرده باشد، و اگر از حدیث نبوی شریف استفاده کرده باشد برای استدلالات لغوی استفاده می برد، و همچنین استشهاد وی به اقوال صحابه و تابعین رضی الله عنهم نیز کم است، وی از آوردن اسرائیلیات در کتابش پرهیز کرده، و این جای ستایش است.

اما وی در آیات اعتقاد منهج پیشینیان را در پیش گرفته، و از تأویل خوداری کرده، مثلا در توجیه قراءت ضمه[7] در آیه [ بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ[8]]، می گوید: تعجب اگر به خداوند نسبت داده شود، معنای آن هنگام نسبت دادن به خداوند غیر معنای است که به بندگان نسبت داده می شود، همین طور در این آیه که می فرماید: (اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ)[9]، معنای آن هنگام نسبت دادن به الله غیر از معنای آن از طرف بندگان است.

فراء در آیات احکام و فقه سخن را طولانی نمی کند، بلکه در این موارد خيلي كم رشته سخن را باز مي كند، و کسی هم او را در زمرۀ فقهاء قرار نداده است، بلکه وی از یکی بزرگان علم لغت و نحو به شمار آوردند.

تا به حال پایان نامه های زیادی حول فراء و کتابش معانی القرآن نوشته شده است، و بدون شك اين تحقيقات علمي در مورد كتاب و شخصيت وي نشان دهنده اهميت بارز اين كتاب مي باشد، که ما با اشاره به بعضی از آنها سخن خود را پایان می دهیم:

1- أقوال الفراء وموقف الطبري منها في تفسيره. جمعاً ودراسة وموازنة . عبد الله بن محمد الظلمي.

2- منهج الفراء في كتابه معاني القرآن . حسين بن محمد بن شريف

3- التوجيه اللغوي للقراءات القرآنية عند الفراء في معاني القرآن، للدكتور : طه صالح أمين آغا (أستاذ النحو في جامعة السليمانية ـ العراق(

4- " المصنفات الأولى في معاني القرآن أبو عبيدة والأخفش والفراء، والدراسات الصرفية، والنحوية " إعداد ياسر محمد الحروب، رسالة دكتوراه ، جامعة القديس يوسف.

5- منهج الفراء في كتابه معاني القرآن، إعداد: حسين بن محمد هاشم، رسالة ماجستير، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية.

6- علل اختيارات الفراء في القراءات القرآنية في كتاب معاني القرآن"، إعداد: مازن أحمد محمود، رسالة ماجستير، جامعة اليرموك، إربد.

7- كتاب معاني القرآن الأخفش، الفراء، الزجاج ومناهج مؤلفيها"، إعداد ناجح محمد البعول، رسالة ماجستير، الجامعة الأردنية.
8- جهود المفسرين في البحث البلاغي أبو عبيدة، الفراء، ابن قتيبة، إعداد منيرة محمد فاعور، رسالة ماجستير، جامعة دمشق .

9- ظواهر لسانية في القراءات القرآنية من خلال كتاب: معاني القرآن" لأبي زكريا الفراء دراسة وصفية تحليلية، رشيد سهلي، رسالة ماجستير

10- "نحو الكوفة من خلال معاني القرآن للفراء " للباحثة خديجة مفتي وهو مطبوع في مجلد .

11- مدرسة الكوفة في النحو للدكتور مهدي المخزومي ، وقد تناول فيه كتاب معاني القرآن للفراء بالدراسة التفصيلية لكون معاني القرآن للفراء أقدم وأكمل ما يمثل مدرسة الكوفة النحوية.

12- دراسة في النحو الكوفي من خلال معاني القرآن للفراء للمختار أحمد الديرة ، وهو مطبوع في دار قتيبة بسوريا ، وأصله رسالة ماجستير بجامعة الفاتح بليبيا .

13- أبو زكريا الفراء ومذهبه في النحو واللغة، كتاب للدكتور احمد مكي الأنصاري، مطبوع، القاهرة، ١٩٦٤ م .

14- بين الفراء والزجاج في معاني القرآن، موازنة في أصول القراءة، بحث للدكتور محمد صالح التكريتي، منشور في مجلة الأستاذ، العدد ٥ لعام ١٩٩٠ م .

15- المصطلح النحوي عند الفراء في معاني القرآن، رسالة ماجستير، حسن اسعد محمد، آداب الموصل ١٩٩١ م .

16- الشاهد القرآني بين كتاب سيبويه ومعاني القرآن للفراء، رسالة ماجستير، نايف شلال كاظم، كلية التربية ابن رشد بغداد ٢٠٠٠ م .

17- أسلوب الاستفهام في معاني القرآن، للفراء، بحث للدكتور قيس إسماعيل الأوسي، منشور في مجلة الأستاذ، العدد ٢٥ لعام ٢٠٠١ م .

18- المجاز في معاني القرآن ، للفراء، بحث للدكتور قيس إسماعيل الأوسي ، منشور في مجلة الأستاذ ، العدد ٢٦ لعام ٢٠٠١ م .

19- أسلوبا الأمر والنهي في معاني القرآن، للفراء، بحث مخطوط للدكتور قيس إسماعيل الأوسي.

20- أسلوب الشرط في معاني القرآن، للفراء، بحث مخطوط للدكتور قيس إسماعيل الأوسي.

21- أسلوب النداء في معاني القرآن، للفراء، بحث مخطوط للدكتور قيس إسماعيل الأوسي .

22- من أساليب التعبير اللغوي في معاني القرآن، للفراء ، بحث مخطوط للدكتور قيس إسماعيل الأوسي .

23- من أوهام الفراء في معاني القرآن، بحث مخطوط للدكتور كاصد الزيدي، مقبول للنشر في مجلة آداب الرافدين .