اسلام، قرآن و تفسیر

مصطلحاتی در قراءات قرآنی

برای شناخت حقیقت این علم شریف(قرائات قرآن)، این مقاله را  به  مهم ترین مصطلاحات مربوط به علم قراءات قرآن، اختصاص داده ایم.

سخن خود را با آشنایی با «قرآن کریم»  یعنی بهترین کتابی که برای تمام بشریت نازل شده ؛ معجزه ی باقی تا روز قیامت ، آغاز می کنیم؛

آشنایی با قرآن کریم:

کلمه ی قرآن در اصل : مصدر و از باب قَرَأَ یَقرَءُ، است عرب می گوید: قرأ قراءة وقرآنًا  به معنای خواند، خواندن ، حقتعالی خود می فرمایند: { إن علينا جمعه وقرآنه * فإذا قرأناه فاتبع قرآنه } (القيامة:17-18) منظور از قرآنه در این آیه شریفه (خواندن آن) است.

قرآن در اصطلاح : به کلام  و معجزه ی الله تعالی گفته می شود که به واسطه ی جبریل عليه السلام  بر رسول خدا صلی الله علیه وسلّم نازل گردیده، که در مصحف ها نوشته، با روایت متواتر به ما رسیده و تلاوتش عبادت است  ؛ با سوره ی فاتحه آغاز و به سوره ی ناس ختم می شود.  

تعریف قراءات:

قراءات جمع کلمه ی قراءة است که در اصل مصدر قرأ می باشد. در عربی گفته می شود قرأ فلان يقرأ قراءة به معنای فلانی خواند. قراءة : خواندن

اما  قرائت در اصطلاح: به دانش کیفیت ادای کلمات قرآن و اختلاف آنها گفته می شود که به راوی و نقل کننده ی خود نسبت داده می شود.

همچنین از اصطلاحات مربوط به  قرائت این است که کلمه ی (قرائت ) به یکی از امامان علم قراءات اطلاق می شود ، کلمه ی (روایت) نیز برای راوی از آن امام به کار می رود، کلمه ی ( طريق ) به  کسی که از آن راوی روایت کرده گفته می شود و کلمه ی(اختیار) به  قرائتی گفته می شود که قاری برای تلاوت خود بر می گزیند و آن را بر دیگر قراءات ترجیح داده ، بیشتر دوست می دارد و بر تلاوت به آن شیوه مداومت می نماید، و همیشه آنگونه تلاوت می کند ، پیش دیگران به همین قرائت شهرت پیدا می کند و مردم از او همان شیوه را یاد می گیرند ، پس او به این قرائت مشهور می شود و قرائت نیز با او شناخته می شود.

تعریف حرف قرآنی:

ریشه ی لغوی حرف : الحَرف: نوک و لبه ی هر چیز، کنار و انتهای هر چیز / حَرفُ الجبل: نوک قلّه / و گویند: فلانٌ علی حرفٍ من أمرِهِ: فلانی در آغاز کار خویش است(اگر از آن خوشش نیامد رهایش خواهد کرد.) و { ومن الناس من يعبد الله على حرف } (از مردم کسانی هستند که خدا را به تازگی(به طور سطحی) می پرستند.) (الحج:11) یعنی زیاد اطمینان ندارند. و این نشانه ی نگرانی و عدم ثبات است.

 این اصطلاح نیز از فرموده ی رسول خدا صلی الله علیه وسلّم گرفته شده است که فرمودند:

( إن هذا القرآن نزل على سبعة أحرف ) رواه البخاري و مسلم

معنای حرف در صحیح ترین فرموده ی علمای حدیث: یکی از انواع زبان است. بنابر این معنای حدیث شریف فوق چنین خواهد بود:

( همانا قرآن به هفت لهجه از لهجه های زبان عربی نازل شده است)

تعریف (عرض آخر) یا ( العرضة الأخیره):

منظور از این اصطلاح آخرین  قرائتی است که در آن، حضرت جبریل علیه السلام قرآن را برای رسول الله صلی الله علیه وسلم(از اوّل تا آخر)، به عنوان آخرین بار تلاوت فرمودند، که همان قرائتی است که امروزه در مصاحف ثبت گردیده است.

تعریف رسم الخط عثمانی:

به  رسم الخط مصاحفی که خلیفه ی راشد عثمان بن عفان  رضی الله عنه ، آنها را تکثیر و به بلاد اسلام ارسال کردند که خالی از نقطه و شکل بودند و مشتمل بر قرائتهای متواتر بوده ؛ بر اساس عرض آخر(العرضة الأخيرة) قرآن بود، که شیوه ی قرائت آن هرگز، نسخ نشده است.

تعریف قرائت متواتر:

تواتر از نظر لغوی به معنای تتابع است:/ یکی یکی و با فاصله پشت سر هم آمدن. می گویند:  الأمر مازال على وتيرة واحدة: کار همچنان بر یک فاصله(شیوه) است. یعنی : به همان گونه است. وَتیره به معنای مداومت بر چیزی ،است که (وتیره) از  تواتر گرفته شده است که همانگونه که در بالا بیان شد به معنای تتابع است.

در اصطلاح ،قرائت متواتر: قرائتی است که جمعی آن را از جمعی دیگر روایت کرده باشند، که امکان توافق همه ی آنها بر دروغ محال است، مطابق رسم الخط عثمانی وبه وجهی از وجوه با نحو زبان عربی هماهنگ باشد.

 قرائت های متواتر امامان هفت گانه ی قرائت، از این نوع به شمار می آید.

تعریف قرائت مشهور:

معنای لغوی شهرت: واضح شدن و ظاهر شدن یک امر است.

در اصطلاح به قرائتی گفته می شود که سند آن صحیح است، و به حد شهرت رسیده است، با نحو عربی نیز به وجهی از وجوه مطابقت دارد، مطابق رسم الخط عثمانی نیز هست،  امّا به درجه ی تواتر نرسیده است. که قرائت های غیر امامان هفت گانه در این نوع داخل است،( البته علماء در این باره اختلاف نظر دارند.)

تعریف قرائت تفسیری:

چیزی زاید بر قرائت خود قرآن است که منظور از آن ، تفسیر و تبیین است مانند قرائت سعد بن ابی وقاص در این آیه {وله أخ أو أخت } سوره ی  (النساء:12) که لفظ { من أمه } به آیه اضافه شده، که امثال این کلمات توضیحی در کتابهای تفسیر بسیار زیاد است که جزو قرآن نیست بلکه تفسیری از سوی صحابی برای توضیح معنای آیه می باشد.  که از صحابی نقل شده است و خواندن آن مانند حروف قرآن نیست. که  تلاوت هر حرف آن عبادت باشد.

بنابر این اطلاق نام قرائت به این تفسیرها مجازی است نه حقیقی.( یعنی در اصل اینها قرائت نیستند، بلکه تفسیر منقول از صحابی هستند، که مجازاً به آنها قرائت می گویند.)

تعریف قرائت شاذ

شذوذ در اصل مصدر از باب شذّ يشذ شذوذًا و به معنای تنها شدن و انفراد است مانند :شذَّ الرجل عن أصحابه : آن مرد از یاران خود تنها ماند. (دور افتاد.) و هر چیز منفردی را شاذّ گویند.

اما در اصطلاح بنابر راجح ترین فرموده ی علمای این فنّ: هر قرائت مخالف با رسم الخط عثمانی ، گرچه سند آن هم صحیح و با نحو زبان عرب تطابق داشته باشد، جزو این دسته خواهد بود.

 از این قرائت ها می توان قرائت ابن مسعود رضي الله عنه  را نام برد که در آیه ی: والسارق والسارقة فاقطعوا أيديهما } (المائدة: 38)  به جای کلمه  { أيديهما } کلمه ی ( أَيْمانهما ) آمده است.

همچنین قرائت منقول از ایشان { فصيام ثلاثة أيام } (المائدة:89) با اضافه ی کلمه ی (متتابعات) و نیز قرائت عائشة رضي الله عنها از آیه ی حافظوا على الصلوات والصلاة الوسطى } (البقرة:238) که اینگونه است : (... والوسطى صلاة العصر ) و همچنین می توان قرائت ابن عبّاس رضي الله عنهما را نام برد که چنین روایت شده است: { وكان وراءهم ملك يأخذ كل سفينة غصبا } از سوره ی (الكهف:79)را چنین خوانده اند: ( وكان أمامهم ملك...) .

امام ابن جزری رحمه الله  بعد از ذکر مثالهایی از این دست می فرماید: " فهذه القراءة تسمى اليوم شاذة، لكونها شذَّت عن رسم المصحف المجمع عليه، وإن كان إسنادها صحيحًا..".( پس این قرائت ها امروزه شاذّ گفته می شوند، زیرا از رسم الخط عثمانی که بر آن اجماع( امت) منعقد شده، منفرد شده و دور افتاده اند، گرچه سندشان هم صحیح باشد.)

نکته ی ضرور و لازم به ذکر اینکه: علمای قرائت تعریف های دیگری نیز از قرائت شاذ دارند، به گونه ای که بعضی از مثالهای فوق در نزد بعضی دانشمندان این فن، جزء قرائت تفسیری به شمار می آید، که می توان برای جستجوی بیشتراین مطلب به کتاب های علم قراءات مراجعه کرد.

در پایان:  این بود مهم ترین اصطلاحات مربوط به علم قرائات قرآنی ، که به اختصار و بدون شرح و تفصیل بیشتر برایتان بیان کردیم، که اصطلاحات دیگری نیز غیر از این ها هست، که در کتابهای این علم وجود دارد، و خوانندگان عزیزی که بخواهند بیشتر بدانند باید به آنها مراجعه فرمایند.

وعلى الله قصد السبيل...  

IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================

ترجمه: عبیدالله