2024 Nov 24

IslamQT.Com 

عـنوان    :       

امام ابن كثير و منهجش در كتاب " تفسير القرآن العظيم"

مؤلف این کتاب، امام عالیقدر ابوالفداء اسماعیل بن عمرو بن کثیر الدمشقي یکی از فقهاء شافعی است، که در هفت سالگی وارد دمشق شد.

امام ابن کثیر (رحمه الله) علم را از بزرگان عصر خویش همچون ابن الشجنة و الآمدی و ابن عساکر و غیره فرا گرفت، و در رأس آنها از امام ابن تیمیه بیشتر متأثر گشت، به خاطر وی مورد ابتلاء و آزمایش قرار گرفت، وی در مدت زمانی که ملازم ابن تیمیه بود به بسیاری از آراء و اجتهادات او متمایل شد.

ابن کثیر رحمه الله بر درجه ی بالایی از علم بود، دارای عقل و هوش وافر بود، داودی در طبقات مفسرین وی را پیشوای علماء و حفاظ می داند، و ابن حجر عسقلانی  می فرماید: وی کثیر الاستحضار و خوش مزاح بود، مصنفاتش هنگامی که در قید حیات بود در بلاد انتشار یافت، و و بعد وفاتش نیز به مردم نفع رساند.

اما امام ذهبی نیز ابن کثیر را امام، مفتی، فقیه، مفسر تلقی می کند، و شخصیت وی را یک شخصیت بسیارعلمی دانسته، که هرکس تفسیر و تاریخ وی را مطالعه کند، بوضوح برایش نمایان می شود.

وي به سال 700هـ يا مدت اندکی بعد از آن دیده به جهان گشود، و در شعبان سال 774هـ دار فانی را وداع گفت، و در مقبره ی "الصوفیه" کنار قبر شیخش ابن تیمیه به خاک سپرده شد.

اما تفسیر وی که موضوع ما می باشد به اسم "تفسیر القرآن العظیم" نام گذاری شده است، این تفسیر یکی از مشهورترین تفاسیر مأثور بعد از تفسیر ابن جریر طبری می باشد.

یکی از امتیازاتی که تفسیر ابن کثیر دارد، آسانی عبارات، و خلاصه ی صیاغ است. عبارات وی نه زیاد طولانی است که خستگی آور باشد، و نه اینقدر خلاصه که مخل معنا باشد، بلکه حد وسط را رعایت کرده است، خواننده ی کتابش به راحتی معنای مراد را درک می کند.

از خصوصیات دیگر تفسیر ابن کثیر اعتنای وی به نقل از مفسرین سلف است، وی کلام الله را با استفاده از احادیث و آثار صحابه شرح داده، و هر جا نیاز دیده به جرح و تعدیل آثار پرداخته است، تفسیر وی نخست همراه با کتاب "معالم التفسیر البغوی " چاپ گشته، اما سپس به شکل مستقل در چهار جلد بزرگ چاپ گشته است.

ابن کثیر در اول کتاب تفسیرش مقدمه ی طولانی ذکر کرده است، که در آن مسائل زیادی که متعلق به قرآن و تفسیر است، آورده است، اما بیشتر این مقدمه بر گرفته شده از کلام شیخش ابن تیمیه (رحمه الله) است که شیخ آن را در مقدمه اش در "اصول التفسیر" آن را بیان داشته است.

اما منهج ابن کثیر در تفسیرش می توان در سه قسمت خلاصه کرد:

اولا: اعتماد تفسیر ابن کثیر بر مأثور(نقل) است، او نخست آیه را با آیه ی دیگر تفسیر می کند، و به این موضوع عنایت شدید دارد، و آیاتی که از نظر معنایی متناسب هستند و معنایی یکسان دارند به هم وصل می کند، این نوع تفسیر نزد مفسرین به تفسیر قرآن به قرآن معروف است.

سپس پس از فراغت از این امر شروع به ذکر احادیث مرفوع که به آیه مربوط است، می پردازد، و در بین آنها احادیث مقبوله و غیر مقبوله را مشخص می کند، سپس اقوال صحابه و تابعین و علماء سلف را ردیف می کند، و در بین آنها به ترجیح اقوال، جرح و تعدیل روایان می پردازد، این امر نشان دهنده ی معرفت وی در علم حدیث و احوال رجال می باشد. در نقل از تفاسیر دیگر، به کثرت دیده می شود، که وی از ابن جریر طبری و ابی حاتم و ابن عطیه و غیره نقل می کند.

دومین خصوصیات از منهج ابن کثیر در تفسیر، آگاه کردن به وجود منکرات روایات بنی اسرائیلی است، مثلا هنگام تفسیر {إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً...} به ذکر قصه و روایات وارده از بنی اسرائیل می پردازد، ولی او بر این روایات اعتماد نمی کند، مگر اینکه از طرف شارع تعیین شده باشد، وی موقف خود را از روایات بنی اسرائیلی بیان داشته،و می گوید: همانا شارع روایت از ایشان را مباح دانسته، و رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند" از بنی اسرائیل روایت کنید، و در آن حرجی نیست". که این دلالت بر جایز بودن نقل روایات اسرائیلی می باشد در صورتی که عقل آن را تأیید کند، و اگر چنین نبود بر بطلان آن مهر می زنیم.

به شکل عام روایاتی از بنی اسرائیل که به ذکر قصص پرداخته و مغایر با عقل نیست، نقل آن اشکالی ندارد.

سومین ویژگی از منهج ابن کثیر، در خلال آیات احکام دیده می شود، وی در این قسمت به نقل اقوال اهل علم همراه با ادله پرداخته، و اختلافات فقهاء را بازگو می کند، و در عمق مذاهب فرو می رود، سپس اقوالی که دلیل یا سیاق آیه آن را تأیید میکند، از بقیه ترجیح می دهد.

به شکل کلی این تفسیر یکی از بهترین کتب در تفسیر به مأثور است، گذشتگان و آیندگان از آن بسیار بهره بردند، در ارزش و قیمت تفسیر ابن کثیر بجاست قول امام سیوطی در "تذکرة الحفاظ " و زرقانی در "شرح المواهب" را بیان داریم، که گفته اند: " بأنه لم يؤلَّف على نمطه مثله " به اینکه هیچ کس به روش او تألیف نکرده است.

در نهایت یادآور می شویم که این کتاب "تفسیر القرآن العظیم" در طبعات مختلف چاپ گشته است، وجمعی از علماء به تحقیق آن اقدام ورزیده، و احادیث آن را استخراج کردند، و با این عمل خویش، خدمت ارزنده ی به این تفسیر نموده اند. 

IslamQT.Com

سایت جامع تفاسیر اهل سنت وجماعت

======================

ترجمه و تحقیق:أبو أنس

مراجع:

*کتاب التفسیر و المفسرون/ تألیف : الدكتور محمد حسين الذهبى.