2024 Dec 04

IslamQT.Com 

عـنوان    :       

کلمه ی دعا در قرآن کریم

در حدیث صحیحی که اصحاب سنن غیر از امام نسائی روایت کرده اند از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت شده است که فرموده اند: ( الدعاء هو العبادة )(دعا اصل عبادت است) دعا رابطه ی بین بنده و پروردگار اوست، ارتباطی است که مسلمان را به خالقش متصل می گرداند الله تعالی فرموده: { وقال ربكم ادعوني أستجب لكم } (پروردگارتان فرمود:بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را)(غافر:60)،به این ترتیب جواب خالق را، موکول  به دعا کرده، که فعل بندگان می باشد.

 ریشه ی لغوی کلمه ی (دعاء) طلب انجام کاری است گفته می شود (دعا یَدعوُ) (هنگامی که کسی از دیگری درخواست انجام کاری کنند) گفته می شود( تداعی البناء) وقتی که قسمتی از ان قسمتی را به خرابی بکشاند. کلمه ی دعاء حدود نود جا در قرآن به کار رفته است و در چهل و هشت مورد به عنوان اسم آمده؛ مانند آیه ی زیر: { إن ربي لسميع الدعاء } (همانا پروردگار من شنونده ی دعا(ی بندگان خویش) است.)(إبراهيم:39)

در چهل و چهار جای قرآن به عنوان فعل به کار رفته مانند همین آیه شریفه : {والله يدعو إلى الجنة والمغفرة } (البقرة:221) .

لفظ دعاء در قرآن به چندین معنای (مختلف) به کار برده شده است که تعدادی را در ذیل می آوریم:

- دعاءبه معنای عبادت وتعبّد

{ قل أندعو من دون الله ما لا ينفعنا ولا يضرنا }(بگو آیا غیر از خداوند چیزی را بپرستیم که نه برای ما فایده ای و نه ضرری دارد) (الأنعام:71): یعنی آیا چیزی را (عبادت کنیم) آااااااااااااااتاتاتاتاتاآیا چیزی را عبادت کنیم که توان نفع یا ضرر رساندن به ما را ندارد؟ همچنین خداوند می فرماید: { وقال ربكم ادعوني أستجب لكم }(وپروردگار شما فرموده: بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را) بخوانید مرا: یعنی بپرستید و عبادت کنید مرا و عبادت را برای من خالص گردانید، تا عبادت شما را قبول کنم و گناهانتان را ببخشایم (غافر:60)،

همچنین در موارد زیر کلمه ی دعاء در قرآن کریم به کار رفته است:  { قالوا أين ما كنتم تدعون من دون الله } (گفتند کجایند آن چیزهایی که به جز خداوند عبادشان می کردید؟)(الأعراف:37)، { وقيل لهم أين ما كنتم تعبدون }(گفته خواهد شد : کجایند آنها که عبادتشان می کردید؟) (الشعراء:92)

که آیه ی اخیر دلالت بر این دارد که  دعا به معنای عبادت هم به کار می رود، که این کلمه در قرآن به کثرت به معنای عبادت به کار رفته است.

- دعا به معنای تسمیه و نام نهادن

 از آن جمله می توان آیات زیر را به عنوان شاهد و مثال ذکر کرد:

{ لا تجعلوا دعاء الرسول بينكم كدعاء بعضكم بعضا }(النور:63)

 ( یعنی همانگونه که بعضی از شما بعضی دیگر را صدا می زنید، رسول خدا صلی الله علیه وسلم را آنگونه صدا نزنید ) ابن کثیر از ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده است که : مردم قبلاً (رسول الله را ندا زده) می گفتند: یا محمّد! یا اباالقاسم! این بود که خداوند عز وجلّ به خاطر بزرگداشت پیامبر خود صلی الله علیه وسلم آنان را از این کار منع فرمودند  و فرمود که بگویید: یا نبی الله!  یا رسول الله!  ( ای پیامبر خدا ! ای رسول خدا!) و مانند اینها ( مجاهد و سعید بن جبیر نیز همینگونه گفته اند)

- دعا به معنای طلب کمک و فریادرسی

در این آیات دعاء به معنای استعانت و فریادرسی آمده است: { قل أرأيتكم إن أتاكم عذاب الله أو أتتكم الساعة أغير الله تدعون }(گفت: ایا به این فکر کرده اید که اگر عذاب خداوند بر شما نازل شود یا قیامت واقع گردد ، آیا(آنگاه) کسی جز الله را به فریادرسی می خوانید؟) (الأنعام:40) یعنی آیا در آن هنگام از کسی غیر از الله کمک طلب می کنید و از او می خواهید که این بلایی را که بر سرتان آمده از شما دور نماید؟

{وإذا مسكم الضر في البحر ضل من تدعون إلا إياه }(یعنی به هنگام احتیاج تنها و تنها به سوی الله زاری می کنید و از کسی که فریادرسی غیر از او نیست مدد می جویید ) (الإسراء:67)

{ يدعو من دون الله ما لا يضره وما لا ينفعه }(یعنی جز الله از بت ها و شریکانی را بر می گزیند و از آنان طلب یاری و کمک و رزق می کند در حالی که آن (معبودان دروغین) نه نفعی برایش دارند و نه ضرری ) (الحج:12).

- دعا به معنای سؤال و استفهام در نمونه های زیر از آیات قرآن وارد شده است:

{ قالوا ادع لنا ربك }(بنی اسراییل به او (موسی علیه السلام) گفتند از پروردگارت بپرس که برایمان توضیح دهد که آن گاو چگونه و چه رنگ و چطور است؟) (البقرة:68)

- دعاء به معنای تشویق کسی به انجام دادن کاری ، که در آیات زیر آمده است:

{ قال رب السجن أحب إلي مما يدعونني إليه }(گفت پروردگارا من زندان را از آنچه مرا به سویش فر می خوانند (وترغیب می کنند ) دوست تر دارم) (يوسف:33) یعنی : اگر در زندان باشم برایم پسندیده تر از آن رذالت وپستی و فحشایی است آن زنان از من می خواهند و مرا بدان ترغیب می نمایند.

{والله يدعو إلى دار السلام }(الله بندگانش را به سوی سرای سلامتی فر می خواند) (يونس:25)، بدین معناست که: الله بندگانش را تشویق می کند که اعمال نیک انجام دهند تا وارد بهشت شوند.

مشابه آیه فوق در این آیه هم دیده می شود: {ويا قوم ما لي أدعوكم إلى النجاة وتدعونني إلى النار } (غافر:41)،(ای قوم من چه شده که من شما را به سوی نجات  ترغیب می دهم و شما مرا به سوی آتش تشویق می کنید. منظور این است که چرا من شما را به انجام کارهایی که شما را از عذاب الهی نجات دهد تشویق و تحریض می کنم امّا درعوض شما مرا به کارهایی تشویق می کنید که مرا به آتش داخل می کند.

- دعاء به معنای بانگ زدن و صدا کردن در این آیات شریفه آمده است:

{ ولا تسمع الصم الدعاء }(کران ، بانگ (کسی) را نمی شنوند) (النمل:80) قتاده فرموده است: اگر اگر کسی فرد کری را که در حال دور شدن است از پشت صدا بزند، آن کر قادر به شنیدن نیست، کافر نیز قادر نیست ندای ایمان را بشنود.

- دعا به معنای عذاب و عقوبت در این آیات آمده است:   

{تدعو من أدبر وتولى } (المعارج:17)، (کسی را که رویگردان شده و نافرمانی کرده فرا می خواند) دانشمندان لغت می گویند: واژه ی « تدعو » به معنای «تهلک» آمده: یعنی  هلاک می کند و نابود می گرداند. خلیل رحمه الله می گوید: این تدعو مانند دعا به معنای « بیایید » نیست بلکه منظور از آن قدرت او بر عذاب دادنشان است.  این هم قولی در تفسیر آیه است.

- دعاء به معنای خواهش و تمنا

 { ولهم ما يدَّعون }(هرچه در آنجا بخواهند برایشان فراهم است) (يس:57) : یعنی در بهشت برین هر چه را که آرزو و تمنا کنند و جود دارد.

- دعاء به معنای گفته و سخن

{ فما كان دعواهم إذ جاءهم بأسنا } (الأعراف:5)، ابن کثیر رحمه الله فرموده است  معنای ایه این است که : سخن آنان به هنگام عذاب الهی جز اعتراف به ظالم بودنشان نخواهد بود.

- دعا به معنای خواسته

 مانند این آیه: { ولكم فيها ما تدعون } (فصلت:31)، یعنی اینکه (در بهشت خداوند)هرچه را که بخواهید، فوراً پیشتان حاضر خواهد شد.

- دعا به معنی ادّعا کردن

 { فما كان دعواهم } (الأعراف:5)، مفهوم آیه  این است که : نه تنها تمام ادّعا هایی که (در دنیا) مبنی بر حق بودن دین خود و چندگانه بودن( و تعدد) خدایان می کردند، تمام می شود و از بین می رود، بلکه به ستمکار بودن خود نیز اعتراف خواهند نمود.( این بر مبنای یکی از اقوال در تفسیر آیه است)

- دعا به معنی  طلب حضور دعوت شده

از جمله در آیه ی { وادعوا شهداءكم } (البقرة:23)، : کسانی را که غیر از خداوند می پرستید، با خود حاضر کنید (بیاورید) تا ببینیم برای شما چه کاری می توانند بکنند،( این هم یکی از اقوال در تفسیر ایه می باشد).

- (دعوی) به معنای دعاء که در قران بسیار آمده است

{ وآخر دعواهم أن الحمد لله رب العالمين } (يونس:10)،(یعنی: آخرین دعای آنان این گفته خواهد بود که: الحمد لله ربّ العالمین)

یا این آیه  { دعواهم فيها سبحانك اللهم} (يونس:10)، : دعای (بهشتیان) در بهشت ( سبحانک اللهمّ ) خواهد بود. سیبویه میگوید: عرب می گوید:« اللهم أشركنا في صالح دعوى المسلمين » که منظور از دعوی در اینجا دعا است و به این معنا به کار رفته است.

 یکی دیگر از مشتقات کلمه ی دعاء واژه ی (دعوة) است و به چند شیوه در قرآن کریم آمده است

- ( دعوة) یا (دعا) ی بندگان خدا را : الله تعالی فرموده اند: { ادعوني أستجب لكم }(بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را) (غافر:60)

- دعوت آفریدگار از بندگانش: { والله يدعو إلى دار السلام }(الله به سوی سرای سلامتی(و خوشبختی) فرا می خواند)  (يونس:25)، وقوله سبحانه: { والله يدعو إلى الجنة والمغفرة } (الله (شما بندگان را)به سوی  بهشت و بخشایش با اذن خویش فرا می خواند. )(البقرة:221) . 

- دعوت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه وسلم برای تمام انسانها { ادع إلى سبيل ربك }(مردمان را به سوی پروردگارت دعوت بده) (النحل:125) .

- دعوت کردن مؤمنان به سوی دین مبین : الله تعالی می فرمایند: { ومن أحسن قولا ممن دعا إلى الله } (سخن چه کسی پسندیده تر و نیکو تر از سخن آن بنده ای ست که دیگران را به سوی الله فرا می خواند)(فصلت:33)

- دعوت نوح(علیه السلام) قوم خویش را : { إني دعوت قومي ليلا ونهارا }(نوح فرمود:  پروردگارا من شب و روز مشغول دعوت دادن قوم خود به سوی تو بودم) (نوح:5)

- دعوت اسرافیل علیه السلام برای بلند شدن مردگان از قبور در روز قیامت { يوم يدعو الداعي } (القمر:6) (آن روز که داعی (حق)( اسرافیل) مردمان را فرا می خواند. ). 

- دعوت پیروان رهبران گمراه از اتباع سرگشته ی خود{ وجعلناهم أئمة يدعون إلى النار } ( ما آنان (فرعون و دار و دسته اش) را رهبرانی قرار دادیم که مردم را به سوی  آتش فرا میخوانند)(القصص:41) .

- دعوت کافران گمراه: { وما دعاء الكافرين إلا في ضلال }( و دعوت کافران مگر در گمراهی و سرگشتگی نیست) (الرعد:14).

- دعوت ابلیس از یارانش

 { إنما يدعو حزبه ليكونوا من أصحاب السعير }(بدون تردید او(ابلیس) تنها  یاران خود را فرا می خواند تا از اهل آتش جهنّم شوند. ) (فاطر:6) . 

و بالاخره ، کلمات دعوة و دعاء از یک مصدر هستند، و شبیه ترین عبادت به دعوت، عبادت دعاء می باشد، رسول الله صلی الله علیه وسلم نیز در هر وضع و حالتی  به سوی الله دعا می فرمود، با تضرع و پنهانی و در لحظه لحظه ی شب و روز پروردگار خویش را می خواند، امروزه ما همان اندازه که نیازمند برپایی کار دعوت هستیم نیاز مند کار دعاء نیز می باشیم. امّا آنچه در حقیقت به آن نیاز داریم دعوت پایدار و مداومی است که همیشه وجود داشته باشد، نه دعوت خواب رفته و مبتلا به جمود.

 { قم فأنذر }(برخیز ومردم را از عذاب الهی بیم ده) (المدثر:2)؛ نیازمند دعای زنده و پویا هستیم نه دعایی مرده و خالی از روح : { ادعوا ربكم تضرعا وخفية } (با تضرع و اصرار و پنهانی پروردگارتان را بخوانید )(الأعراف:55) .  

IslamQT.Com

اسلام-قرآن و تفسیر

============

ترجمه: عبیدالله